In Museum De Pont loopt tot en met 22 juli 2018 een omvangrijke overzichtstentoonstelling met werk van Rineke Dijkstra. De Nederlandse fotografe die vorig jaar de prestigieuze Hasselblad Award won, laat er niet alleen fotografisch werk, zien maar ook enkele video-installaties. Prachtig werk, maar toch niet in alle gevallen even overtuigend en boeiend.
door Joep Eijkens
Rineke Dijkstra (Sittard 1959) is de enige Nederlandse fotograaf die de Hasselblad Award gewonnen heeft, een van de meest prestigieuze prijzen in de wereld van de fotografie. Zij kreeg de prijs afgelopen najaar en kwam daarmee in een uiterst select gezelschap. Grootheden als Robert Frank, Irving Penn en Josef Koudelka gingen haar voor.
Rineke Dijkstra. Vondelpark, Amsterdam, 19 juni 2005.
Twijfels
Om mij even te beperken tot de genoemde fotografen: kan Dijkstra zich meten met dit trio? Ik heb daar mijn twijfels over. En de grote overzichtstentoonstelling die nu in De Pont loopt, heeft die niet minder gemaakt. Wat mij betreft komt dat niet op de laatste plaats door het feit dat er heel veel werk te zien is dat al zo vaak tentoongesteld is. Voor een deel van het vermoedelijk niet zo heel omvangrijke oeuvre is dat overigens beslist geen bezwaar. De zeer bekende, bijna levensgrote strandportretten van jongeren die Dijkstra begin jaren negentig maakte op diverse plekken in Europa en de VS en die haar internationale doorbraak betekenden, zijn nog altijd prachtig om te zien. Net zoals het boek waarin die portretten gepubliceerd werden tot de beste Nederlandse fotoboeken van de vorige eeuw hoort.
Je zou kunnen zeggen dat deze portretten het tegendeel zijn van de kiekjes die mensen op het strand van elkaar maken met een smartphone. Dijkstra werkt met een technische camera die negatieven van vier bij vijf inch produceert waarvan rijk gedetailleerde afdrukken zijn te maken. Achtergrond en belichting zijn welbewust gekozen, net zoals de geportretteerden zelf. “Je maakt zo’n foto samen”, zei de fotografe over haar portretwerk in een NRC-interview. “Dat is wat de toeschouwer ziet: een ontmoeting tussen de fotograaf en haar onderwerp. (…) In een portret zit ook altijd iets van toeval (…). Het moet er niet te geposeerd uitzien.”
Rineke Dijkstra. Kolobrzeg, Polen, 26 juli 1992.
Bij de strandportretten positioneert Dijkstra de personen zo dat de horizon van de zee bijna steeds ter hoogte van hun bovenbenen loopt. Dat geeft de serie ook een eenheid, al is elk portret een kunstwerk op zich.
Pasgeboren
Minstens zo sterk vind ik de drie grote portretten – ook weer ten voeten uit, maar in dit geval (gedeeltelijk) naakt – van jonge vrouwen met hun pasgeboren kind. Zij zijn gefotografeerd één uur, respectievelijk één dag en één week na de bevalling. Ik ken weinig fotografisch werk waarin moederschap zo dicht op de huid en zo krachtig in beeld is gebracht. Alleen al dat ene straaltje bloed dat langs het linkerbeen van een van de moeders omlaag is gelopen, ontroert in hoge mate en doet op een of andere manier denken aan een middeleeuws schilderij.
Op ander fotowerk van Dijkstra ben ik, een paar prachtige uitzonderingen daargelaten, al vrij vlug uitgekeken. Het gaat daarbij steeds om portrettenseries, onder meer van Portugese stierenvechters en jongeren in parken. Zoals wel meer fotografen doen, volgt Dijkstra dezelfde mensen soms over een langere periode. Zo maakte zij tussen 1994 en 2017 een vijftiental portretten van een Bosnische vluchtelinge – van klein meisje tot zelfbewuste jonge vrouw – en fotografeerde zij drie zussen die we in de loop van de jaren ouder zien worden. Boeiender vind ik de serie waarvoor de fotografe enkele jaren een jonge Fransman volgde die soldaat werd in het Vreemdelingenlegioen.
Rineke Dijkstra, I See a Woman Crying, videostill (detail), 2009. Collectie De Pont museum, Tilburg.
Huilend
Rineke Dijkstra fotografeert niet alleen, maar filmt ook. In deze overzichtstentoonstelling zijn vijf video-installaties te zien, waaronder één – I see a woman cryinguit 2009– die sinds 2010 tot de vaste collectie van De Pont behoort. Dijkstra filmde hiervoor een groep van negen kinderen uit Liverpool die naar Picasso’s schilderij Huilende vrouw uit 1937 kijken en onder meer een antwoord proberen te vinden op de vraag waarom de vrouw huilt. Het is schitterend om te zien en te horen hoe de kinderen reageren en redeneren en je verbaast je over de intensiteit waarmee zij naar het schilderij kijken en hoe ze zich erin verdiepen. Je kunt je haast niet voorstellen dat het voor ons onzichtbaar blijvende schilderij interessanter is dan wat in deze twaalf minuten durende installatie zo goed is vastgelegd.
Minstens zo boeiend vind ik de bijna 27 minuten durende, tweekanaals video-installatie The Buzz Club, Liverpool, UK / Mystery World, Zaandam, NL uit 1996/’97. Op twee naast elkaar hangende beeldschermen zie je afwisselend of gelijktijdig jongeren dansen of voor zich uit kijken, soms met zijn tweeën, meestal in hun eentje. Enerzijds vaak sexy geklede, al of niet aangeschoten Engelse tienermeisjes, anderzijds gabbermeisjes en -jongens in Zaandam. Uiteraard hoor je ook de muziek waarop gedanst wordt. Het zijn beelden waarnaar je heel lang kunt blijven kijken, zoveel valt erop te ontdekken.
Rineke Dijkstra. Sasha en Marianna, Kingisepp, Rusland, 2 november 2014.
Soms kun je iets beter verbeelden met film dan in fotografie. Op de overzichtstentoonstelling zijn overigens ook een paar mooie portretten te zien die Dijkstra van Liverpoolse clubbezoeksters maakte in 1995, 2008 en 2009.
Rineke Dijkstra. Museum De Pont, Tilburg, te zien tot en met 22 juli 2018.
© Brabant Cultureel 2018