Omstreden kruisweg ‘Horror Vacui’ komt onder hamer en dreigt uiteen te vallen

Het geruchtmakende kunstwerk ‘Horror Vacui – een docudrama in 14 staties’, gemaakt door Jeroen de Leijer en Nick J. Swarth, wordt op 16 april 2018 geveild. Dat gebeurt in theater de NWE Vorst in Tilburg, waar deze ‘moderne kruisweg’ tien jaar geleden na een boel ophef werd geïnstalleerd. Wie het werk als geheel wil aanschaffen, krijgt uitdrukkelijk voorrang, maar een dergelijke ‘package deal’ lijkt niet waarschijnlijk. Waarschijnlijk komt het werk in veertien losse delen onder de hamer vandaan. Tot verdriet van menig kunstliefhebber. Of valt er nog iets aan te doen?

door Toine van Corven

Horror Vacui laat zich vertalen als ‘angst voor het lege’, een ‘drukke’ vorm van kunst die geen enkel stukje ‘wit’ duldt. Vlakvullingen in middeleeuwse handschriften, islamitische tegeltableaus en het werk van Escher vormen bekende voorbeelden. Hierdoor geïnspireerd, met inzet van veel verschillende technieken én met vijftigduizend euro gemeentelijke subsidie in de zak, begonnen de Tilburgse kunstenaars Jeroen de Leijer en Nick J. Swarth in 2008 vol overgave aan hun ‘kruisweg in postmoderne setting’. De eerste staties waren amper gereed of er barstte een enorme rel los. De mix van seks en religie, met een Jezus die in wisselende bizarre uitmonsteringen zijn kruisweg aflegt, met eigentijdse iconen zoals een hamburgertent en vrouwen in bikini langs de route, schoot vooral het katholieke Tilburgse volksdeel in het verkeerde keelgat.

Censuur
Zes politieke partijen, aangevoerd door het CDA, probeerden het kunstwerk tegen te houden. In één moeite door werd getracht om ook in breder verband regels te stellen aan kunst die ‘onnodig kwetsend’ was voor ‘bepaalde groepen’ (lees: katholieken). De PvdA, destijds coalitiegenoot van het CDA in Tilburg, had het over censuur. “Zelfs in Staphorst wordt een discussie als deze niet gevoerd”, sprak de cultuurwoordvoerder. Het CDA deed volgens hem “niet onder voor terreurgroep Al Qaida”.

De rel liep hoog op, het werd landelijk nieuws, maar uiteindelijk liep het met een sisser af. Dat gebeurde vooral dankzij toenmalig directeur van De NWE Vorst, René Jagers, die het kunstwerk – eigendom van de gemeente – liefdevol omarmde. Hij sloot een tienjarige bruikleenovereenkomst met de gemeente, waarna het werk verspreid in en om het theater op maat werd voltooid en ondergebracht in deze semipublieke ruimte. Dat laatste was de doorslaggevende ‘trouvaille’. Na even nog wat gesputter bond het CDA in en sindsdien is van enige weerstand tegen het werk niets meer vernomen.

De bruikleenovereenkomst loopt dit jaar af en inmiddels heeft de NWE Vorst met Maurice Dujardin een andere directeur. Hij gaat het theater verbouwen en wil om die praktische reden van het werk af. Maar waar breng je een uit veertien delen bestaand werk, dat bovendien op maat aan een gebouw is aangepast en er zelfs deels aan vastgeklonken zit, in zijn geheel naartoe? Samen met de gemeente is volgens beide makers daartoe van alles geprobeerd en is overal geïnformeerd, maar een oplossing is (nog) niet gevonden. Dat betekent dat, tenzij zich op de valreep vóór of op de veiling een gegadigde meldt, Horror Vacui op 16 april 2018 opgesplitst wordt geveild. Tot verdriet van menig kunstliefhebber, blijkt voor wie zijn oor daarover te luisteren legt.

Nuchter
Meestal roeren kunstenaars stevig de trom zodra er ook maar iets aan hun werk wordt getornd. Zo niet Swarth en De Leijer in dit geval. Zij zijn eerder nuchter en realistisch. “Toen ons duidelijk was dat het onmogelijk is om het werk in zijn geheel in stand te houden, zijn we zelf met het idee voor een veiling gekomen. Beter zo dan dat het ergens in een depot belandt”, aldus Swarth. Ergens past het volgens hem ook wel: “Het begon tien jaar terug met een rel en eindigt nu met een knal.”

Er is dus allerwegen geprobeerd het werk in stand te houden. Maar wat dan precies? We vragen het de gemeente. “Samen met ‘Weeshuis van de kunst’ (een afdeling van KUPUDO / Kunst in het Publieke Domein; TvC) hebben we echt alle mogelijkheden bekeken”, aldus een woordvoerster. “Plaatsing in de Spoorzone is onderzocht en aan het Stadsmuseum is gedacht, maar daar zou het werk in de kelder belanden. Ook is er contact geweest met het Museum voor Religieuze Kunst in Uden. De directeur daar zag aanschaf best zitten, maar bij de Zusters Birgitinessen die het feitelijk voor het zeggen hebben, maakte dat volgens hem geen enkele kans. De NWE Vorst heeft aangegeven best enkele onderdelen te willen behouden, maar een opsplitsing op die plek vonden de kunstenaars weer geen goed idee. Dus werd het veilen, uiteindelijk, met instemming van de makers.”

Knoet
Het felle protest van het CDA in 2008 tegen het kunstwerk was zo’n beetje de laatste katholieke moraalpolitieke oprisping in Tilburg. Decennialang hadden KVP en CDA de bevolking moreel onder de knoet weten te houden, hand in hand met de Tilburgse fabrikantenelite die het volk arm hield. Zo was het in 2008 natuurlijk al lang niet meer, maar de discussie over Horror Vacui zette onder die treurige historie eens te meer een vette streep. Het was namelijk gedaan met het CDA en andere partijen namen de macht over. Zo beschouwd markeert Horror Vacui met alle reuring die het werk destijds teweegbracht een kantelpunt in de cultureel-politieke geschiedenis van Tilburg. Een reden te meer, zou je kunnen zeggen, om te proberen dit kunstwerk als eenheid te behouden.

 

“Zo had ik er nog niet over nagedacht”, reageert Nick Swarth, die uiteraard ook liever zou zien dat, enzovoorts. Toen tien jaar geleden de bruikleenovereenkomst met De NWE Vorst werd gesloten, werd daarin niks vastgelegd over wat er na die periode met het werk zou gebeuren. Had dat niet anders gemoeten? “Wij hebben daar toen niet over nagedacht. Wie dan leeft die dan zorgt. Het was te ver weg. Ik denk trouwens niet dat we daarover toen iets in het contract hadden kunnen krijgen.”

Nog één poging wagen… Kunstwerk. Tilburg. Reuring. Moreel kantelpunt. Een van de beste musea voor hedendaagse kunst staat in Tilburg. De Pont. Wat vinden ze daar van de kwestie, ook in meer algemeen verband: wat voor beleid voert De Pont eigenlijk ten aanzien van Tilburgs erfgoed en Tilburgse kunst? Directeur Hendrik Driessen: ”Nee, over het werk van De Leijer en Swarth is met ons geen contact opgenomen en nee, wij hebben er zelf ook niet naar geïnformeerd. Wij zijn een museum waar, buiten de vaste collectie, kunstenaars uit de hele wereld exposeren. Wij voeren daarbij ons eigen plan, wat kort gezegd neerkomt op: kunst in de diepte. We besteden daarbij overigens wel degelijk, geregeld, aandacht aan Tilburgse kunstenaars, maar wij zijn uitdrukkelijk geen Tilburg stadsmuseum en ook geen reservaat voor werk dat elders bedreigd wordt. Het werk van De Leijer en Swarth is wat dat betreft het enige niet.” Daarmee lijkt het lot van Horror Vacui beklonken. Of er zou nog iemand moeten opduiken die voor of op de veiling gaat voor alle veertien staties. Wat zouden die samen moeten opbrengen? Iets van twintigduizend euro, luidt een voorzichtige schatting.

 

De veiling

De veiling vindt voornamelijk online plaats, onder begeleiding van Veilinghuis Dickhaut uit Maastricht. Op maandag 16 april kunnen geïnteresseerden ook live bieden in theater de NWE Vorst, Willem II straat 49 Tilburg, met Paul Haenen, alias dominee Gremdaat, als veilingmeester.

De opbrengst gaat naar de Stichting Quiet, die armoede onder de aandacht wil brengen. In Tilburg wordt met het geld een ‘Poule des doods’ in het leven geroepen: in navolging van andere steden begeleidt een dichter eenzaam gestorvenen naar hun graf. De Tilburgse variant krijgt evenwel een bijzonder karakter: naast dichters ook kunstenaars uit andere disciplines (net als Horror Vacui).

Op 14 en 15 april zijn er kijkdagen van 11.00 tot 15.00 uur in de NWE Vorst. Nick J. Swarth en Jeroen de Leijer zijn dan aanwezig om rond te leiden en toelichting te geven. Tevens is in de NWE Vorst een expositie waarin de totstandkoming van het werk te zien is. Daarnaast geeft de expositie een beeld van de politieke strubbelingen, ophef in de media en discussie rondom het werk. De toegang is gratis.

De online veiling opent vrijdag 6 april en is te volgen via www.veilingmaastricht.nl
Daar zullen ook afbeeldingen van de werken te zien zijn.

© Brabant Cultureel 2018