Bachvereniging brengt alle muziek van Bach gratis bij de liefhebbers thuis

‘All of Bach’ is geen grootspraak. De Nederlandse Bachvereniging neem letterlijk alle werken van Bach op, in beeld en geluid. Anderen hebben soortgelijke initiatieven aan de dag gelegd. Denk aan het oeuvre van Bach zoals Kruidvat dat uitbracht in een enorme cd-cassette. Maar al die 1080 werken toegankelijk maken voor een groot publiek, in geluid én beeld op internet, dat mag uniek worden genoemd. In volle pracht en gratis te bezoeken.

door Rinus van der Heijden

Sinds vorig jaar mei is de website All of Bach in de lucht. Elke vrijdag ververst de Nederlandse Bachvereniging (NBV) de site. Met ingang van komende maand november zijn er negentig werken van Johann Sebastian Bach online. De stroom is niet te stoppen, want pas in 2022 is deze titanenklus geklaard. Dan beschikt de wereld over een uniek, tijdloos document, dat zijn weerga niet kent.

De wereld? Absoluut, want nu al kijken er honderdveertig landen elke vrijdag uit naar wat er dan weer op All of Bach verschijnt. Nederland voert uiteraard de lijst aan, met ruim twaalfduizend bezoekers per week. Noord-Amerika volgt als tweede, Duitsland als derde en Spanje als vierde. Zambia en Namibië sluiten de rij. De NBV beschikt over speciale telsystemen die deze cijfers opleveren.

De geboren Bosschenaar Jos van Veldhoven (1952) is artistiek leider en dirigent van de Nederlandse Bachvereniging en is vanaf het begin bij het project betrokken. ‘Ik heb All of Bach min of meer in gang gezet. Er was een kleine groep founding fathers. We moesten aan de slag met vragen als wie gaat wat vertolken, waar, welke gast nodigen we uit, welke locatie, hoe brengen we het in beeld? Daar is de huidige formule uit gerold. All of Bach is inmiddels zo gegroeid, dat er een eigen hoofdredacteur is, onze directeur Jan Van den Bossche. Ikzelf ben uitgebreid betrokken bij alle uitvoeringen

Volgorde
Welke keuzes worden gemaakt, bijvoorbeeld wat betreft de volgorde? ‘Jan bepaalt de volgorde. We houden geen chronologische en ook geen nummervolgorde aan. Soms proberen we het kerkelijk jaar te volgen. Soms nemen we groepen cantates op die bij elkaar horen. Zoals de vroege cantates. En – daar ben ik heel eerlijk in – de volgorde wordt ook wel bepaald door de instrumentenbezetting die voorhanden is. We laten ons soms door het praktische leiden.’

Als zo’n schitterende serie – want dat is het – wordt neergezet, doet die dan de eigen, uitvoerende, Bachvereniging geen concurrentie aan? Op deze manier hoeven muziekliefhebbers niet meer naar een concertzaal, zou je zeggen. ‘Ik denk dat dit wel meevalt,’ lacht Van Veldhoven. ‘Cd’s en zeker platen zijn op de terugweg. Wat je nu ziet is dat er een sterke ontwikkeling is op het gebied van streaming. Je hoeft maar iets aan te klikken op bijvoorbeeld Spotify. Dan kun je muziek luisteren, maar in de huidige cultuur wordt steeds vaker beeld toegevoegd. We gaan over naar een beeldcultuur. Als musicus moet je je daardoor niet bedreigd voelen. De aanwezigheid van musici is onvervangbaar. Live-momenten kun je nooit vervangen.’

‘Velen zijn trots op dit project. Mensen zeggen mij dat ze zo blij waren bij een bepaald concert aanwezig te zijn geweest. Als je over Bach nadenkt… hij heeft alles in zich om de grootste te zijn. Hij is te vergelijken met een popster. Want Bach is wereldwijd bekend. Maar tegelijkertijd is hij onpersoonlijk. Mensen vertoeven graag in de nabijheid van Bach. Als je de Matthäus Passion vaak uitvoert, zijn de mensen die luisteren even belangrijk als de musici. Dat aspect kun je met een filmpje niet vervangen.’

‘Toen we ons in de voorbereidingsfase van All of Bach bevonden, stuitten we op bepaalde punten. Er zijn bijvoorbeeld veel solostukken voor klavecimbel. Die kun je niet in het Concertgebouw gaan opnemen, want dan hoor je vrijwel niets van het instrument. Een klavecimbel is een duidelijk huiskamerinstrument, dat niet werkt in een grotere zaal. Wij kunnen in onze serie de muziek de omgeving geven waarin ze thuishoort. Aan het einde van dit seizoen voeren we bijvoorbeeld wereldlijke cantates van Bach buiten uit. Dat gebeurde in zijn tijd ook.

Financiën
Bestaan er elders in de wereld soortgelijke initiatieven? ‘Dat denk ik niet. Mensen als Ton Koopman en Masaaki Suzuki hebben wel een aantal malen delen van Bachs werk aangepakt. Dat leverde bijvoorbeeld cd- en dvd-boxen met orgelwerken en cantates op. Ik denk ook dat er wereldwijd sites zijn die het werk van Bach verzamelen. Op Youtube is misschien wel alles verzameld, maar niet zo nieuw van vorm als bij ons. We brengen met All of Bach ook ons culturele landschap en de cultuur van Bach zelf in beeld. Musici leggen bij elke aflevering uit hoe ze het stuk ervaren en hoe ze het uitvoeren. Als het project straks ten einde is, zijn er duizenden van die filmpjes van musici.’

Alle uitvoeringen van de afzonderlijke Bach-composities zijn juweeltjes om te bezoeken. Ze zijn opgenomen met de allernieuwste camera’s, brengen fantastische omgevingen in beeld en bevatten uiterst professioneel camerawerk. Het kan niet anders dan dat All of Bach handenvol geld kost. Zijn de financiën tot aan het einde van de serie in 2022 gegarandeerd? ‘Daar kan ik geen antwoord op geven,’ zegt Jos van Veldhoven. ‘Het project duurt te lang om daar nu de uitkomst van aan te geven. Het Fonds voor de Podiumkunsten heeft voor vier jaar steun toegezegd. Het bedrijfsleven sponsort bijvoorbeeld voor drie jaar. Op dit moment gaat het heel goed. Als wij bedrijven benaderen zeggen we vaak: Wij schenken All of Bach aan de wereld, help ons om dat geschenk te maken. Onze enige vraag luidt eigenlijk: help ons. We kennen geen dubbele bodems, voeren geen advertenties. We werken aan onze bekendheid via de sociale media. Er zijn een paar particulieren die hebben toegezegd ons tot het einde te steunen. Dat gaat soms over bedragen van een ton en meer. Die mensen zijn echte mecenassen.’

‘Mensen denken altijd dat wij musici alles van Bach kennen, omdat het ons vak is. Bach schreef echter meer dan tweehonderd cantates. Vanavond (we spreken elkaar voorafgaand aan de concertserie Virtuoze Solocantates op 23 september in de Catharinakerk in Eindhoven, RvdH) zingt een van onze solisten een van de cantates voor het eerst. Ikzelf heb zo’n vijftien, twintig van die tweehonderd cantates nog nooit uitgevoerd. Bach heeft eigenlijk geen slechte stukken geschreven. Stel dat iemand tegen mij zegt: ik ken alleen de Matthäus Passion en het Erbarme Dich er uit is toch wel het mooiste wat ik ooit hoorde. Dan zeg ik dat er nog wel tien andere aria’s zijn die daarmee kunnen wedijveren.’

Traditioneel
‘Een belangrijk kenmerk van het project is de traditionele taak van de Bachvereniging om het heilig vuur door te geven. Wij voelen ons een beetje schatbewaarder. In de passietijd voeren we natuurlijk de passies van Bach uit. Als je dan zegt dat je cantates gaat uitvoeren voor de zevende zondag na Pasen, beginnen mensen glazig te kijken. Dat is een enorm voordeel voor het welslagen van All of Bach. Als je iets al kent, zoals de Tweede Symfonie van Mahler of De Vier Jaargetijden van Vivaldi, dan is er het feest van herkenning. Ik heb niks tegen dit mechanisme, maar het is wel behoudend. Die arme Bach moest in Leipzig elke zondag een nieuwe cantate uitvoeren. Dan gelden heel andere uitgangspunten. Dan spreek je ineens van wereldpremières. Die steeds opnieuw voor verrassingen zorgen. Dat overkomt ons nu op het podium ook steeds, evenals de luisteraar. Zoiets is met de symfonieën van Beethoven veel moeilijker.’

De serie All of Bach is ontzettend arbeidsintensief. Mensen zijn er jarenlang mee bezig. Om welke aantallen gaat het dan? ‘Bij de musici varieert dit. Als we de Matthäus Passion opnemen staan er al meer dan al vijftig musici op het podium. Maar bij opnamen van één klavecimbel hebben we ook geluid, licht en editing nodig. We proberen zoveel mogelijk met dezelfde mensen te werken, soms variëren we. De cameraploeg is niet in vaste dienst bij ons. Maar afkomstig uit allerlei kleine bedrijven hebben we nu wel min of meer een vaste ploeg om ons heen.’

Omdat de serie All of Bach werkelijk een plaatje is waar kosten noch moeite voor zijn gespaard, zou je verwachten dat solisten speciaal worden uitgenodigd. Dat is echter niet helemaal zo. ‘We nodigen hen niet alleen uit voor All of Bach, maar evenzeer voor de concerten die we overal in het land geven,’ zegt Van Veldhoven. ‘Bij de solocantates denk ik na wie die voor zijn of haar rekening kan nemen. Ook de instrumentale solisten zijn niet steeds dezelfden. We willen vooral variëteit. In het orkest spelen steeds dezelfde mensen. Maar voor solo cello, solo orgel, solo viool; we hebben al in een vroeg stadium besloten een soort familie van allerlei mensen te creëren. Geen enkele musicus heeft een vast dienstverband. Deze situatie is ooit zo ontstaan in de wereld van de oude muziek. Bij symfonieorkesten ligt dit anders. De musici bij ons kun je zzp’ers noemen. Ze krijgen een contract voor de repetities en een aantal concerten. Met enige regelmaat treden anderen aan, dat geldt ook voor mij.’

Authentiek
Jos van Veldhoven is nu tweeëndertig jaar artistiek leider en dirigent van de Nederlandse Bachvereniging. Hij leidde en leidt talloze uitvoeringen. Maar ook hier geldt: variëteit gaat boven alles. ‘Hoe goed je ook bent, je kunt niet voorkomen dat er een zekere voorspelbaarheid intreedt. Kijk naar mij; ik voerde honderden keren de Matthäus Passion uit. Voor de musici is het ook een fantastische ervaring als er eens iemand anders komt. Vaak nodigden we dirigenten uit die nog nooit de Matthäus deden. Bij ons gaan ze dan voor het heilige vuur voor die fantastische partituur.’

Om de serie zo authentiek mogelijk te laten zijn, zien de samenstellers er niet tegenop om flink te reizen. Voor de Sonate nr 1 in Es groot (BWV 525) viel de keuze op de Sankt Catharinenkirche in Hamburg. ‘Dat is een heel bijzondere plek,’ legt Van Veldhoven uit. ‘Bachs voorganger Johann Adam Reincken speelde regelmatig op het reusachtige orgel van deze kerk. Bach reisde in zijn gymnasiumtijd tussen 1700 en 1702 regelmatig naar Hamburg om Reincken op het instrument te horen spelen. In de Tweede Wereldoorlog werd het orgel verwoest. De Nederlandse firma Fentrop heeft het helemaal opnieuw teruggebouwd. Dat was voor ons natuurlijk een fantastische aanleiding om daar op te nemen.’

‘All of Bach is erg groot geworden. Nu reizen er bijvoorbeeld ook technici rond. Dit alles stelt veel eisen aan de fantasie van de Bachverening om alles op de door ons gekozen wijze te kunnen doen. We deden dit nooit eerder. Ik ben vooral op het vocaal-instrumentale aspect van Bachs muziek geconcentreerd. Met All of Bach kwamen er veel nieuwe zaken op ons pad.’

Bachvereniging
Een gesprek met de uiterst druk bezette Jos van Veldhoven is uiteraard ook een uitgelezen gelegenheid om het even over de Nederlandse Bachvereniging te hebben. Die bestaat al sinds 1921, toen voor het eerst de Matthäus Passion in de Grote Kerk van Naarden werd uitgevoerd. De NBV voert het werk van Bach uit in kleine bezetting en met originele instrumenten. Jos van Veldhoven is de vijfde dirigent in de ruim negentigjarige geschiedenis.

‘Het gaat heel voorspoedig met ons,’ lacht hij. ‘We moeten wel stevig doorwerken. De Bachvereniging staat voor de muziek van 1600 tot 1800. We hebben tot taak dit gebied goed te bewaken en te koesteren. Soms hebben we buitenlandse tournees. Die sluiten dan aan bij wat we hier doen. Maar reizen is altijd een lastige afweging, omdat het zo duur is. Het is trouwens een internationaal verschijnsel, dat reizen terugloopt. De tijd dat gezelschappen voortdurend de hele wereld rondreisden is voorbij. Dat geldt ook voor ons, er wordt minder gereisd dan tien, vijftien jaar terug. Ik ben echter heel tevreden met de prachtige achterban die we hier hebben.’

Docent
Naast zijn functie als artistiek leider bij de Nederlandse Bachvereniging wordt Jos van Veldhoven vaak uitgenodigd om andere orkesten te dirigeren. Bovendien is hij docent aan de conservatoria van Amsterdam en Den Haag. Hoe krijgt hij dit alles geplooid? ‘Mijn werk op de conservatoria is niet fulltime; een dag per week. Dat doe ik graag, je moet immers ook je vak bijhouden. En lesgeven is een fantastische manier om jong te blijven. De rest van mijn tijd moet ik goed verdelen. En dat betekent soms hard werken. Vroeger deed ik veel opera, was ik vijf, zes weken van huis. Dat zou ik nu niet goed meer kunnen.’

Een van Van Veldhovens plannen voor de toekomst is alles van Bach uitvoeren. Hij lacht er uitbundig bij als hij dit aankondigt. Er is echter meer. ‘Hoe vaak hoor je de oratoria van Händel? En denk aan Schütz en Buxtehude. Ze horen tot de hoogtepunten van onze cultuur. Ton Koopman heeft veel met hen gedaan, daar mogen we hem wel dankbaar voor zijn. Onze plannen zijn een beetje op een laag pitje gekomen door All of Bach. Maar de muziek van Purcell en Gabrieli staat ook gepland,’ lacht hij opnieuw.

In de praktijk komt Van Veldhoven de muziek van Bach wel elke dag ergens tegen. ‘Ik heb wel eens in termen van drugs gedacht: Pas op, dit kan leiden tot levenslange verslaving! Als componist staat Bach op eenzame hoogte. Gelukkig is er de Bachvereniging, die een ware pioniersgeest kent. De derde dirigent Anthon van der Horst publiceerde al boekjes over het uitvoeren van Bachs muziek. Dat zou je pionierswerk kunnen noemen. En Gustav Leonardt is op zijn beurt beïnvloed door Van der Horst.’

Experimenten
‘Sinds ik bij de Bachvereniging werk, is er veel research, bijvoorbeeld op het terrein van de bezettingen in koor en orkest. Het is heel bijzonder dat zo’n oud ensemble zo’n open geest heeft. Ik heb hier nooit een keurslijf gevoeld. Als we onszelf toespreken, zeggen we dat er over honderd jaar nog altijd een Bachvereniging zal zijn. Hopelijk houden wij ook onze flexibiliteit om snel met de tijd mee te gaan. De laatste twintig, dertig jaar van de vorige eeuw, is de Nederlandse Bachvereniging tot een hype geworden, dat kun je gerust zo zeggen,’ zo besluit de dirigent en artistiek leider.

www.allofbach.com

© Brabant Cultureel – december 2015