Hoezo weinig vrouwen aan de top? In ieder geval niet in Oss. In Oss is de burgemeester een vrouw en ook de staf van Museum Jan Cunen bestaat uit vrouwen. Reden voor het verzelfstandigde museum om na de verbouwing onder de noemer Powervrouwen uit te pakken met vier exposities waarin de vrouw centraal staat: Portretten van vijf Nederlandse koninginnen, fotografie van Micky Hoogendijk, sculptuur van Margot Homan en de pil van Organon.
door Irma van Bommel
Daar ligt hij dan, als een parel op een sokkel, de pil van Organon. Terecht dat Museum Jan Cunen aandacht schenkt aan de introductie van de anticonceptiepil in 1962 door Organon, gevestigd in Oss. De pil maakte immers gezinsplanning mogelijk, en de seksuele revolutie en ook de emancipatie van de vrouw. Foto’s laten zien dat demonstraties als ‘baas in eigen buik’ nodig waren om de pil vergoed te krijgen door het ziekenfonds, oftewel om hem beschikbaar te stellen aan alle vrouwen. Sjef Hoogstede maakte een groot kunstwerk geïnspireerd op een pillenstrip. In de tentoonstelling is een schaalmodel te zien. Het kunstwerk zelf staat achter het NS-station in Oss.
Sjef Hoogstede maakte in 2015 voor Oss het kunstwerk De Pil, geïnspireerd op de pillenstrip. Foto Frank Zwinkels
Koninginnen
Anno 2017 denk je bij de term Powervrouwen niet direct aan vrouwen die door geboorte of huwelijk aan de macht zijn gekomen. Je denkt aan vrouwen die op eigen kracht de top hebben bereikt, door studie, carrière of optredens. Een tentoonstelling over vijf Nederlandse koninginnen is dan ook verrassend. Beweegreden voor het museum was om Emma, Wilhelmina, Juliana, Beatrix en Máxima niet alleen te tonen als koningin maar ook als sterke persoonlijkheid. Enkele portretten uit de eigen collectie zijn voor deze expositie als uitgangspunt genomen. Samen met talloze bruiklenen levert dit een beeld op van 130 jaar koninklijke portretkunst en daarmee ook van 130 jaar Nederlandse kunstgeschiedenis.
Naast de officiële staatsieportretten zijn er ook informele portretten te zien die ons een blik gunnen in het privéleven van de koninginnen. Want naast staatshoofd waren zij ook vrouw, echtgenoot en moeder. Maar ook deze informele portretten moesten worden goedgekeurd door het koningshuis. Opvallend is de goedkeuring van een bronzen beeld van Wilhelmina, ontworpen door Charlotte van Pallandt, dat doet denken aan de Balzac van Rodin. Opvallend, omdat het gezicht niet is uitgewerkt. Toch zei Juliana bij de onthulling in 1968: “Het is precies mijn moeder.”
Charlotte van Pallandt maakte in 1967 dit beeld van koningin Wilhelmina
Waar de portretten van Emma, Wilhelmina en Juliana gedateerd en wat stoffig overkomen (met uitzondering van de krijttekening die Jan Toorop in 1923 maakte van Emma) ogen die van Beatrix en Máxima fris en modern. Marte Röling mocht het officiële portret van Beatrix maken dat in gemeentehuizen zou komen te hangen. Röling gaf haar weer als zakelijke vrouw, zonder kroon, in één versie met het kenmerkende kapsel (1982) en in een andere versie met hoed (1990). Maar nog belangrijker: zonder achtergrond met een protserig interieur. Dat deed Anton Corbijn in 2008 dan weer wel, maar in plaats van een glamourfoto maakte hij er een kiekje van. Jeroen Henneman maakte in 2000 een draadsculptuur van de kop van Beatrix. Door de juiste belichting – en dat is in deze expositie gelukkig het geval – werpt die een prachtige schaduw op de muur. Die schaduw toont namelijk het echte portret. Beatrix hield van kunst en stelde zich mede daardoor tolerant op naar kunstenaars. Het veelbesproken portret dat Luc Tuymans van haar maakte ter ere van de heropening van het Stedelijk Museum in Amsterdam in 2012 hoefde dan ook niet naar de kelder te verdwijnen.
Close-up
Bij de opening van Powervrouwen op 30 september 2017 was Erwin Olaf aanwezig om het nieuwste officiële portret van Máxima te onthullen: een close-up met wapperende haren. De foto maakt deel uit van een serie waartoe ook close-up portretten van haar drie dochters behoren (in Oss niet te zien). Niet eerder werd iemand van het koninklijk huis van zo dichtbij gefotografeerd. Grappig detail is dat de reflectie van de fotograaf in ieder oog is te zien. Olaf maakte eerder, in 2011, al portretten van Máxima en ook die worden getoond. Door verschil in kleding, omgeving en houding worden verschillende rollen uitgedrukt: Máxima (toen nog) als prinses, als vrouw van de wereld en als echtgenote. Heel anders is het portret dat Rineke Dijkstra twee jaar later maakte van Máxima. Dijkstra ziet haar niet als koningin, maar als ‘gewone’, maar wel mooie vrouw. De bekende blauwe jurk die Maxima droeg bij de troonopvolging van Willem Alexander, een ontwerp van Jan Taminiau, fungeert hier ook als een soort portret. Iedereen associeert deze jurk immers met Máxima.
Erwin Olaf bij de opening naast zijn recentste portretfoto van koningin Máxima. Rechts een serie foto’s van prinses Máxima uit 2011, eveneens van Erwin Olaf.
Jammer dat niet met foto’s en filmmateriaal een beeld is geschetst van waarom de tentoonstellingsmakers de koninginnen zien als sterke vrouwen, en van wat hun taak inhield. Want hun rol was in de loop van de tijd en door de omstandigheden aan verandering onderhevig. En waarom niet met reportagefoto’s laten zien dat Máxima zich naast haar taak als koningin ook inzet voor het verstrekken van microkrediet aan kansarme ondernemers in derdewereldlanden?
Van de andere kant; dat zou maar afleiden. Het gaat hier om de portretkunst door de jaren heen. Meer nog dan in de expositie komt dat uitdrukking in het boek Vrouwen van Oranje. Portretten van vijf koninginnen, dat bij de expositie verscheen. Bekende schilders en beeldhouwers, onder wie boven genoemden, passeren de revue. Aardig is dat aan ieder kunstwerk een tekst is toegevoegd die inzicht verschaft in hoe de kunstenaar de betreffende koningin zag, en soms ook over het contact tussen kunstenaar en koningin. Zo lezen we ook dat het portret dat Andy Warhol van Beatrix maakte geen opdracht was, maar een eigen initiatief. Beatrix schijnt wel enthousiast gereageerd te hebben.
Marte Röling maakte in 1982 deze pentekening van koningin Beatrix.
Kwetsbaarheid
Over twee verdiepingen van Museum Jan Cunen is het fotografische werk te zien van Micky Hoogendijk (1970). Na de verbouwing van het museum is nu ook de bovenste verdieping expositieruimte geworden en worden de ruimtes rondom een centrale trap optimaal benut.
Hoogendijk verdiende haar sporen als actrice en als fotomodel en zij is ook organisatorisch werkzaam geweest in de kunstensector. Toch werd zij vooral bekend als de vrouw van Rob Scholte en later van Adam Curry. Pas sinds kort is zij actief als fotograaf. Hoewel zij modieuze onderwerpen kiest zoals gender (het androgiene type), maskers (al dan niet door Photoshop) en de inspiratie op zeventiende-eeuwse portretkunst, voegt haar werk toch iets toe aan het grote aanbod van autonome fotografie. Zij blijkt een goede regisseur, maar heeft ook de gave de modellen die zij van straat oppikt zover te krijgen dat ze hun masker laten vallen en zich kwetsbaar opstellen. Juist aan die kwetsbaarheid ontlenen de beelden hun kracht.
Foto Wandering (2015) van Micky Hoogendijk. Het model (een Amerikaans meisje met een Nederlandse achternaam) draagt de eerste trouwjurk van Hoogendijk. De doos die zij als een open boek vasthoudt is de doos waarin Hoogendijk haar portfolio meeneemt op haar reizen over de hele wereld.
Hoogendijk zelf is door haar nieuwe start als fotograaf te betitelen als Powervrouw. Dat geldt ook voor beeldhouwer Margot Homan (1956). Zij werd geboren in Oss, waar haar vader werkte bij Organon, en woont en werkt in Tilburg. Jarenlang heeft zij haar op de klassieke beeldhouwkunst geïnspireerde werk moeten verdedigen. Haar werk is immers figuratief en werd betiteld als traditioneel en daarmee was zij een buitenbeentje in de hedendaagse beeldende kunst. Maar de laatste tijd is er bij het grote publiek een herwaardering merkbaar voor figuratieve beeldhouwkunst. Dat blijkt ook uit de grote belangstelling voor tentoonstellingen zoals van August Rodin in het Groninger Museum en Lotta Blokker in Museum De Fundatie in Zwolle en Museum Jan Cunen.
Speciaal voor deze expositie maakte Margot Homan een keuze uit haar beelden van vrouwen. “Altijd zijn het mannen die zichzelf een heldenrol toebedelen.” Zij wil juist vrouwen krachtig uitbeelden, niet door de fysieke kracht te tonen, maar de innerlijke kracht, de ziel. Zij drukt dat uit via gezichtsexpressie, gebaren en lichaamshoudingen. Ze modelleert haar beelden in klei om ze vervolgens in Italië in brons te laten gieten.
Bronzen beeld Anima Animus – Verbondenheid (2011) van Margot Homan. De (holle) kop van de man is aan twee zijden uitgewerkt en toont ook een mysterieuze binnenkant.
Maar ook hakt ze beelden in marmer, een compleet andere techniek. Buiten, bij de nieuwe entree van het museum aan de parkzijde, staat eveneens een beeld van Homan.
Ter ere van de verbouwing van Museum Jan Cunen, waarbij een nieuwe entree, een restaurant en een museumshop zijn gerealiseerd, is een brochure verschenen over de geschiedenis van het pand: Villa Constance, villa, pensionaat, stadhuis en museum.
De 4 exposities met het thema Powervrouwen zijn nog t/m 14 januari 2018 te zien in Museum Jan Cunen in Oss:
- Vrouwen van Oranje. Portretten van vijf koninginnen
- Naakte emotie. Fotograaf Micky Hoogendijk
- Iconisch. Sculpturen van Margot Homan
- De pil van Oss!
Karin van Lieverloo e.a., Vrouwen van Oranje. Portretten van vijf koninginnen. Zwolle: Waanders Uitgevers / Oss: Museum Jan Cunen, 2017, 80 pp., ISBN 9789462621534, pb., € 16,95.
© Brabant Cultureel 2017