Boekhandel Van der Kreek, symbool van uithoudingsvermogen en flexibiliteit

In een aantal artikelen belicht Brabant Cultureel hoe boekhandels de juist voorbije crisis doorstaan. Ditmaal aandacht voor Van der Kreek in Bergen op Zoom. We zetten dit bedrijf extra in de schijnwerpers, omdat het vorig jaar honderd jaar bestond en dus zeker niet alleen de laatste beproeving doorstond. Een verslag van gesprekken met meerdere woordvoerders over het wel en wee van deze zaak.

door Albert Hagenaars

Toen ik als klein ‘kulleke’ in Bergen op Zoom voor het eerst de vijf of zes meter lange vulpen op een gevel in de Lievevrouwestraat ontwaarde, was dat niets minder dan een openbaring! Om diverse redenen verbind ik die ontdekking ruim een halve eeuw later graag met de dagelijkse schrijflessen van broeder Willibrord op de Sint-Aloysiusschool, slechts anderhalve straat verwijderd van dit symbool bij uitstek van het schrijven.

De herinneringen aan het leren lezen en schrijven, eerst met aparte kartonnen letters op vilt en daarna met een kroontjespen in een gelinieerd cahier, zijn nog steeds scherp. Met gemak zijn de naar ijzer ruikende inkt en het geluid van het krassen weer op te roepen. Hoe graag doopte ik de pen in het tafelpotje, trok ik beverig spinnentekens die elk voor een klank stonden. Het was een van de grootste wonderen van mijn kinderjaren. Pas later besefte ik dat het op die gevel niet om een autonome pen ging, maar om een wervingselement. Achter de gevel waaruit de pen zich verhief, bevond zich namelijk Kantoorboekhandel Van der Kreek, nog altijd een begrip in West-Brabant.

Eeuw
In 2016 mocht deze winkel de kaap van honderd jaar ronden. Mede doordat daar wegens de crisis geen ruchtbaarheid aan werd gegeven, verschijnt dit artikel met licht terugwerkende kracht. Een eeuw oude boekenwinkel is immers een zeldzaamheid geworden en verdient aandacht. Wie nu de zaak binnenstapt, en dat kan zowel vanuit de Lievevrouwestraat als vanuit de Moeregrebstraat, hoeft niet lang te zoeken. Dankzij de grote oppervlakte, een breedte van twee samengetrokken middeleeuwse herenhuizen en een diepte van ruim zestig meter, is gauw duidelijk waar alles staat. De drie hoofdafdelingen lopen als vanzelf in elkaar over.

Aan de zijde van de Lievevrouwestraat staan de boeken. Bij binnenkomst vind je lectuur en literatuur, inclusief aardig wat Engelstalige romans. Daar staat dus ook de poëzie, het Doornroosje van de letteren voor ondergetekende die meteen de namen noteerde van Anna Enquist, Eva Gerlach, Jan Hanlo, Joke van Leeuwen, Pablo Neruda, Chaja Polak en Wisława Szymborska. Van Toon Tellegen staan er zowaar zelfs veertien bundels. Verder bevinden zich in dat gedeelte van de winkel de tijdschriften en molens met wenskaarten. Jeugdliteratuur staat apart in wat vroeger het buurhuis was, van de rest gescheiden door onder meer uitgaven over sport, reizen en taalkunde. E-books, niet te zien, vormen om begrijpelijke redenen maar een klein deel van de omzet. Daarvan wordt beleidsmatig dan ook geen speerpunt gemaakt.

Aan de kant van de Moeregrebstraat vind je de kunstenaarsbenodigdheden. En tussen beide afdelingen in, waar vroeger tuinen lagen, bevinden zich de kantoorartikelen. Tot de bedrijfsruimte behoren verder nog een garage, een kantoor en een licht verwilderde, lastig te bereiken tuin waarin het niettemin aangenaam lezen moet zijn.

Schildersbedrijf
De zaak werd opgericht door Wilhelmus van der Kreek, die al in 1901 een schildersbedrijf had op het adres Burgemeester van Hasseltstraat nr. L85. Hij was actief met ‘schilderwzh, meubelen en rijtuigen beschilderen’. Volgens een artikel in de toenmalige Bergse Courant deed zijn vrouw in koloniale waren en boeken. Hij was het die in 1914 de panden Lievevrouwestraat 12 en14 kocht, respectievelijk De Harpe en Het Cleyn Hoefijser. Ook Lievevrouwestraat 16 ofwel Het Groot Hoefijser, waarin onder andere een sigarenwinkel en de lokaal befaamde ijssalon van Americo Pietro Talamini waren gevestigd, behoorde een tijdlang tot de zaak. Volgens het aan deze straat gewijde boek van restauratiearchitect Jan Weyts stonden op deze plaats al aan het eind van de veertiende eeuw huizen.

Zoon en opvolger Jan van Willem van der Kreek had alleen dochters. Toen hij ermee stopte, kwam de zaak in handen van Toine Magnee senior en Hans Sterk. Deze nieuwe uitbaters begonnen met de verkoop van schilderbenodigdheden. Dat was waarschijnlijk ook nodig, want anders dan tegenwoordig – nu zijn er nog maar twee serieuze boekwinkels in de stad – was er een breed concurrentiefront dat onder meer bestond uit uitgeverij/boekhandel Harte (slechts een paar deuren verderop), Heijstraten, Frans Verlinden en vooral Janssen. Waar Van der Kreek zich algemeen profileerde, richtte Janssen zich op de ‘roomsche klanten’. Het was tenslotte de glorietijd van de Verzuiling.

Maar ook toen al onderscheidde Van der Kreek zich in elk geval visueel van de mededingers door die majestueuze pen. Op een foto uit 1923, genomen ter gelegenheid van het bezoek van koningin Wilhelmina aan Bergen op Zoom, is hij tenminste al te zien. Sommigen menen dat de pen werd gemaakt door familielid Nicolaas van der Kreek (1896-1967). Wie hem vervaardigde is zonder nader onderzoek echter niet meer na te gaan. Waarschijnlijk is wel dat Nicolaas van der Kreek, in 1923 winnaar van de gerenommeerde Prix de Rome, voor het ontwerp heeft gezorgd. Wat vaststaat is dat de Bergse kunstenaar Albert Moelker in 2001 – bij het vijfentachtigjarig bestaan van de winkel – met medewerking van de firma Bedaf een kopie maakte met een punt en clip van 24 karaats bladgoud, zodat het icoon nog altijd is te bewonderen.

Oorlog
Over de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog voor de winkel is bij betrokkenen niet veel bekend. De zaak kon ondanks schaarste van bepaalde producten wel blijven bestaan. In 1944, de stad was al door de Canadezen bevrijd, trof een V1 een blok bebouwing inclusief politiebureau en kantongerecht aan de Stationsstraat. In 1950 werd op het ontstane gat een voor die tijd kolossale vestiging van V&D gerealiseerd, die als noviteit meteen veel klanten trok en die tot voor kort een pijler van het commerciële hart van Bergen op Zoom vormde.

In diezelfde periode werd een deel van de oude haven gedempt, waardoor diverse economische functies in het westelijk stadsdeel wegvielen. Het gevolg van deze ontwikkelingen was dat het winkelcentrum een flinke ruk naar het oosten maakte. In de ooit zo drukke Lievevrouwestraat stierf de detailhandel grotendeels af. Zij maakte plaats voor populaire, maar vaak overlast gevende horeca. Van der Kreek bleef als een van de weinige winkels overeind, inmiddels zelfs met een antiquariaat van schilderijen en meubels erbij. Op advies van Magnee sr. werd nu meer dan ooit ingezet op de verkoop van kantoorartikelen.

Ondanks de nu meer geïsoleerde ligging in het winkelgebied, kreeg de winkel de sterkste impuls van zijn bestaan in de jaren zeventig. Het Europese hoofdkantoor van het Amerikaanse bedrijf General Electric Plastics (GEP) vestigde zich dankzij een riante investeringsregeling op het nieuwe industriegebied Theodorushaven in Bergen op Zoom. Het duurde niet lang voordat GEP, inmiddels overgenomen door de Saoedische chemiereus Sabic, het grootste industriële bedrijf van West-Brabant was. De bestellingen van kantoormeubelen en toebehoren rolden bij Van der Kreek binnen.

Verbouwing
In 1974 trad Peter van Huffel aan, aanvankelijk als de nieuwe boekhouder. Ook 1980 was een belangrijk jaar. De zaak werd een BV en Moeregrebstraat 3, waar tot dan een autobandenhandel zat, werd erbij getrokken, wat de diepte van de winkelruimte zoals al vermeld op ruim zestig meter bracht. Korte tijd prijkten daar de kantoormeubelen en kantoormachines. Later werden die verplaatst en vervangen door de kunstschildermaterialen, die op hun beurt uit Lievevrouwestraat 16 verdwenen omdat dat pand werd verkocht. De kosten van de verbouwing drukten zwaar op het budget maar tegelijkertijd ontwikkelde zich een economische crisis.

Aardig om te vertellen is dat in 1986 het boek Op gevels geschreven van Maurits van Rooijen verscheen. Het betrof een uitgave van Shell over geveltekens zoals de gaper voor apotheken en barbierstokken voor kapperszaken. Deze auteur vond de pen van Van der Kreek evenzeer opmerkelijk genoeg om er aandacht aan te schenken.

Ook in 1986 ging Hans Sterk met pensioen, waarop Peter van Huffel diens aandelenpakket overnam. Hij werd compagnon van Toine Magnee jr. en behalve voor de financiële administratie nu ook verantwoordelijk voor de boekhandel en de kunstschilderafdeling. Magnee jr. bleef zich richten op de kantoorartikelen. Het waren ook toen al moeilijke jaren en tot overmaat van ramp week topklant General Electric uit naar een andere leverancier. Niettemin werd de zaak in 1992 volledig verbouwd.

Prijssegment
Eenmaal in rustiger vaarwater, in 1997, trad Magnee jr. terug en kwamen ook zijn aandelen in handen van Van Huffel. Die werd daarmee eigenaar/algemeen directeur. Een van de wapenfeiten waar hij zich op wil laten voorstaan, is het opzetten, rond 2000, van een speciale afdeling voor pennen en luxe artikelen zoals lederwaren en bureau-accessoires in het hoogste prijssegment. Deze investering achtte hij nodig omdat de bedrijfsmatige levering van kantoorartikelen nog verder terugliep. Het bleek een juiste keuze, want deze specialisering genereerde extra winst. En niet alleen op deze afdeling was er sprake van verdieping.

Jaren na dato reageerde Van Huffel als volgt: “We kregen mede de wind in de zeilen doordat we regiodealer werden van het prestigieuze pennenmerk Mont Blanc. Het verkrijgen van dat dealerschap was erg belangrijk voor het imago. Ook de afdeling Engelse literatuur was door zijn omvang uniek voor Bergen op Zoom. Tenslotte konden we tevens bij de kunstschildersmaterialen uitpakken met enkele exclusieve merken. Die jaren zie ik als de meest succesvolle voor de verkoop van boeken , kunstschildermaterialen en kantoorartikelen. Om als boek- en kantoorboekhandel succesvol te zijn moet je mijns inziens inspelen op de markt, niet bang zijn om in nieuwe ontwikkelingen mee te gaan en je specialiseren. Eenheidsworsten zijn er al genoeg.”

Successen en problemen bleven elkaar afwisselen. Een voorbeeld van de laatste categorie is nog de verkoop van schoolboeken. Gedurende lange tijd was Van der Kreek voor de Brabantse Wal en delen van Zeeland het aangewezen adres voor schoolboeken. Grote klanten waren bijvoorbeeld de middelbare scholen het Moller Lyceum, het Roncalli en Regionale Scholengemeenschap ’t Rijks. Door de opkomst van Van Dijks Boekhuis en andere grotere spelers rond 2000 droogde deze belangrijke bron van inkomsten grotendeels op.

Persoonlijk
Het jaar 2008 werd eveneens een knooppunt in de geschiedenis. Van Huffel verkocht de zaak aan Arif Kaya van de bedrijven Asya BV en Van den Corput Breda en Bergen op Zoom, eveneens actief in het wereldje van kantoorbenodigdheden. Ook deze verandering kwam voort uit een persoonlijk contact; Kaya licht desgevraagd toe dat zijn vader en Magnee jr. jarenlang goede vrienden waren.

Enkele maanden hierna verscheen Harry de Crom als bedrijfsleider op het toneel. Hij was geen onbekende, want hij had zijn sporen al ruimschoots verdiend bij de voormalige concurrent Heijstraten en bij de Nederlandse Kantoorservice in Zevenbergen. In die hoedanigheid kende hij uiteraard Arif Kaya. Ook Ad Quist, boegbeeld van boekhandel Quist, en medewerkster Margreet Touw (al 37 jaar actief bij Van der Kreek) waren in het begin van hun carrière werkzaam voor Heijstraten. Van de verdwenen winkel Janssen kwam bovendien Antoinette van Broekhoven naar Van der Kreek. Het mag duidelijk zijn dat het boeken- en kantoorveld in Bergen op Zoom door slechts een klein aantal spelers is en wordt bepaald. Ons kent ons.

Gezien de aanwakkerende financiële crisis vond de overname door Asya BV plaats op het slechtst denkbare moment. Toch kon het bedrijf, nu beter beschermd, overleven door “het maken van moeilijke, maar verstandige keuzes” aldus De Crom. Zo werden openstaande vacatures door hem niet meer opgevuld, waardoor in elk geval geen vaste medewerkers hoefden te worden ontslagen.

Van der Kreek vond aansluiting bij Quantore, het grootste distributiecentrum van de Benelux op het gebied van kantoorartikelen. De allesbehalve originele, maar wel pakkende slogan daarvan luidt: Kantoorartikelen voor iedereen. Ook nog midden in deze penibele periode werd in de zaak een postagentschap geopend. De Crom wilde aanvankelijk alleen postzegels bij de wenskaarten gaan verkopen, maar werd tot zijn verrassing door Post NL gevraagd om meer handelingen mogelijk te maken. Dat leverde uiteraard veel extra aanloop in de winkel op.

Vieren
Momenteel bestaat het team uit vier voltijds medewerkers en evenzoveel collega’s met een deeltijdaanstelling. Omdat de problemen slechts langzaam wegtrokken – pas eind 2016 kwam er een keerpunt ten goede in de omzet – besloot dit team het honderdjarig bestaan niet te vieren.

Nu de crisis grotendeels voorbij lijkt, is er weer volop vertrouwen in de toekomst. Recent is het assortiment aangepast en kon de inrichting deels worden vernieuwd. De Crom legt uit dat er meer investeringen kunnen volgen. Een en ander is volgens de bedrijfsleider afhankelijk van wat de gemeente wil met haar beleid voor de aanloopstraten waar ook de Lievevrouwestraat toe behoort. Het amper tien jaar geleden afgepaalde kerngebied van het winkelcentrum (de twee flaneerlussen van het Vierkantje en de Parade die samen De Acht worden genoemd) staat ernstig onder druk. De grootste gevaren zijn de snel groeiende aantrekkingskracht van grotere steden – lees Antwerpen en Rotterdam – en de online verkoop. Hoe onzeker de tijden ook zijn geworden, voor in elk geval de komende paar jaar lijkt Van der Kreek vast op koers te liggen.

De promotiepen aan de gevel mag dan voor velen al tot een relict van een voorgoed voorbij en voor de jongsten zelfs hopeloos ouderwets tijdperk zijn geworden, tegelijkertijd vormt hij als getuige van de ene opleving na de andere een trots symbool van uithoudingsvermogen en flexibiliteit.

www.vanderkreek.nl

 

© Brabant Cultureel 2017