Jan Doms liep in voormalig Oost-Duitsland het lange-afstandswandelpad de Malerwandelweg. De ervaring die dit bracht, inspireerde de beeldend kunstenaar tot een grootse voorstelling waarin allerlei disciplines samen komen. Het resultaat is een spektakel dat zich afspeelt op een grote glazen schijf waarop danseres Ulrike Doszmann de hoofdpersoon verbeeldt.
door Rinus van der Heijden
Een wandeling over de Duitse Malerwanderweg in 2000 was voor de Tilburgse beeldend kunstenaar Jan Doms de aanleiding daar een multidisciplinaire voorstelling van te maken. De Schouwburgzaal van Theaters Tilburg beleeft op 30 september 2017 de Nederlandse première van Dansen over de Malerwanderweg. Een gigantische, bewegende schijf met een doorsnee van acht meter is daarin de absolute blikvanger. Muziek, dans, licht, video en beeldende kunst komen in dit project samen. Danseres Ulrike Doszmann verbeeldt de hoofdpersoon Elisabeth die de Malerwanderweg gaat volgen en zo het onheil tegemoet treedt.
Maquette van de glazen schijf. foto Gemma van der Heyden
Die bewegende schijf, van glas en van een onwaarschijnlijke grootte, beheerst Dansen over de Malerwanderweg visueel volledig. Het object verbeeldt een landschap waar beweging in zit en is tevens de dansvloer waarop de voorstelling zich ontrolt. Bovendien is er sprake van een figuurlijke betekenis: de mens die al een bepaalde weg heeft afgelegd en die deze ook naar het einde wil vervolgen. Het is de kern van het menselijk bestaan. Hoofdpersoon Elisabeth, vertolkt door de uit Duitsland afkomstige, maar in Tilburg wonende danseres Ulrike Doszmann, gaat het landschap doorkruisen. Op weg naar de Winterberg moet zij door het Elbezandsteengebergte. Mist dwingt haar af te dalen naar het Tsjechische Smilka. Elisabeth slaat een verkeerde weg in en loopt zo het onheil tegemoet. Dit is in het kort de kern van deze megaproductie.
Liesbeth
Op 1 januari 2014 nam Doms het besluit de wandeling die hij veertien jaar eerder had gemaakt met zijn echtgenote Liesbeth om te zetten in een theaterproductie. “In 2000 was ik in de buurt van Dresden enkele maanden aan het werk voor de tentoonstelling Bilder in Bewegung – Sculpture in Motion in Stadtmuseum Meissen. Het was een combinatie van een grote tentoonstelling en de uitvoering van een aantal projecten. Tussen twee performances in ben ik met Liesbeth daar enkele weken op vakantie gegaan om Dresden en omgeving te verkennen. Op zowat de laatste dag van die vakantie besloten we met de raderstoomboot over de Elbe te gaan varen, richting Tsjechië. We stapten uit bij Pirna en zagen daar het bordje ‘Liebestal’ staan. Dus besloten we richting liefde te gaan, bergopwaarts.”
“Na enkele uren wandelen werd de bebossing dunner, kregen we opeens uitzicht op de toppen van het Zandsteengebergte en er ontrolde zich het landschap dat we kenden van de schilderijen en tekeningen van de negentiende-eeuwse kunstenaar Caspar David Friedrich, die hij maakte op de Malerwanderweg. Wow, werkelijk fantastisch! En wij altijd maar denken dat hij schilderde vanuit de fantasie. Maar het ziet er daar werkelijk zo uit. Terug in Dresden vroegen we ons af waar we geweest waren. Dat bleek de Malerwanderweg te zijn. We besloten de tijd te nemen deze route een keer samen te gaan lopen. In feite beloofde ik Liesbeth met de hand op mijn hart daar de tijd voor vrij te maken.”
Het schilderij ‘Felsenlandschaft im Elbsandsteingebirge’ uit 1822-1823 van Caspar David Friedrich.
Maar alles liep anders dan voorzien. De gezondheid van Jan Doms’ echtgenote ging achteruit. “Uiteindelijk besloten we in 2005 in plaats van de Malerwanderweg te gaan wandelen, af te reizen naar het moerasgebied in Dartmoor in Zuid-West Engeland”, vervolgt Doms. “Prachtige natuur maar zonder bergen in de hoop dat het goed uit zou pakken voor de gezondheid van Liesbeth. Het noodlot sloeg echter toe. Liesbeth belandde in juni 2006 in het ziekenhuis waar een grote hersentumor werd gevonden op de hersenstam, die niet te behandelen was. Enkele maanden later overleed ze; op mijn verjaardag 18 september 2006. Het was de laatste zomer met Liesbeth.”
Fascinerend
“In 2008 besloot ik de Malerwanderweg in mijn eentje te gaan lopen en nam Liesbeth in gedachten mee. Een fascinerende ervaring die me deed denken aan de zwerftochten die ik in mijn jonge jaren maakte in Zwitserland. Verschillende liederen uit het libretto dat ik schreef voor Dansen over de Malerwanderweg zijn gebaseerd op de gedichten, teksten die ik toen daarover creëerde en waar ik nog nooit iets mee had gedaan.”
“In het kort komt het erop neer dat we in verdichte vorm in vijf dagen 125 kilometer lopen, hier teruggebracht tot tachtig minuten. Het publiek volgt vanuit het perspectief van danseres Ulrike de Malerwanderweg. Vertrekkend vanaf het Brühlische Terrasse, met de raderstoomboot over de Elbe onder de Blaue Brücke door. Deze brug refereert aan de zware Duitse industrie, ook die van de oorlog. We leggen aan in Pirna, volgen het bordje ‘Liebestal’ – waar Ulrike transformeert in Elisabeth – en gaan de Malerwanderweg op totdat de Winterberg aan de horizon verschijnt. Terug naar beneden kom je op de grens met Tsjechië in Smilka, waar tuinkabouters en meisjes van lichte zeden het dorp bevolken. Je kunt dan nog een weg gaan in de richting van… eh, ja, het noodlot tegemoet. Naar Theresienstadt en Terezin, ooit het getto van joodse kunstenaars en muzikanten.”
Jan Doms in zijn atelier in Tilburg. foto Gemma van der Heyden
In het begin van zijn carrière als kunstenaar hield Doms zich ook bezig met dans. De gedachte om opnieuw een dansperformance te maken, bleef hem bezighouden. “Daar ben ik immers mijn loopbaan mee begonnen. Op 1 januari 2014 besloot ik om de Malerwanderweg op het podium gestalte te geven, als inlossing van de belofte die ik had gedaan aan Liesbeth om samen deze weg te gaan wandelen.”
Hellend
Doms, die als beeldend kunstenaar al vele jaren sculpturen vervaardigt van staal en glas, construeerde een glazen schijf van acht meter doorsnee die met behulp van een hefkussen kan bewegen. “Als je op het podium de suggestie wilt wekken dat je in de bergen wandelt, moet je natuurlijk kunnen beschikken over een hellende (dans)vloer. De glazen vloer staat dus voor het landschap en tegelijkertijd voor het stromen van de Elbe langs het Zandsteengebergte, waarin het heelal weerspiegeld wordt als je vanaf een van de bergtoppen het dal in kijkt.”
“Ik heb heel lang nagedacht over de keuze van de danser. Uiteindelijk kwam ik uit bij Ulrike Doszmann, geboren en opgegroeid in Dresden en bekend met de Malerwanderweg. Zij is via de Tilburgse Dansacademie in Tilburg beland. Juliane Schreiber uit Hamburg ontwierp een speciaal kostuum. Ik heb het Tilburgse kunstenaarsduo Wiersma & Smeets benaderd voor lichtanimatie en projectie. Zij zijn meesters op dat gebied, zodat ook Dresden, de Elbe, de Blaue Brücke, het landschap van Caspar David Friedrich, de Winterberg, Theresienstadt, Terezin en tenslotte vallende sterren tot leven gebracht kunnen worden. Ook met de zang, die de verteller van het verhaal verbeeldt, ben ik geruime tijd aan het puzzelen geweest. Ik had Evelien van den Broek verschillende keren zien optreden. Ik heb haar gevraagd om het libretto, bestaande uit liederen, op muziek te zetten en met haar stem plus elektronica ten gehore te brengen.” Evelien van den Broek is een zangeres en componiste die experimentele elektronische pop vermengt met klassieke muziek.
“Mijn zoon Ries die drummer is, kwam op zeker moment langs om te vertellen dat hij een projectband ging formeren met Wout Kemkens, gitarist en zanger van Shaking Godspeed, en met Jarno van Es die piano en synthesizer bespeelt. Met Ries en Wout had ik al eerder gewerkt bij een project in het Westland, Ballad of the Rising Sun. Ik vroeg Ries, Wout en Jarno of ze geïnteresseerd zouden zijn in de titelsong Song of Desire en het componeren van de verbindende muzikale thema’s van de Malerwanderweg. Ja dus. Dit wordt hun eerste project in deze samenstelling.”
Elektronica
“Omdat vrijwel iedereen die aan Malerwanderweg meewerkt op de een of andere manier gebruik maakt van elektronica, heb ik Ernst Bonis gevraagd ons daarbij te ondersteunen. Met Ernst begon ik in 1978 te experimenteren met verenbandstaal en elektronica. Hij werkte mee aan mijn eerste dansvoorstellingen en in 1982 aan mijn eerste grote project Het Fitnesscomplex of… je wilt er toch goed uit zien in de ruimte van het huidige PARK aan het Wilhelminapark in Tilburg. Ernst raakte voor Dansen over de Malerwanderweg zo enthousiast dat hij al snel bezig was met het ontwikkelen van nieuwe elektronica voor de danseres, het kostuum, lichtanimatie en glazen schijf. Zijn zoon Joris – in de voetsporen getreden van zijn vader – heeft zich aangesloten bij ons gezelschap, omdat hij in staat is om de live mix van geluid, muziek en zang en elektronica te verzorgen.”
Ulrike Doszmann danst tijdens een repetitie op de glazen schijf. foto Jan Doms
“Dansen over de Malerwanderweg kun je zien als resumé van wat ik tot nu toe heb gedaan”, legt Doms uit. “Financieel steekt het project stevig in elkaar en ik ben degene die de risico’s loopt. Ik heb er echter voor gespaard, wil zo’n productie gewoon een keer doen. Ik denk daarbij niet na of het mijn magnum opus is. Ik wilde nog een keer iets tot stand brengen dat het waard is. Het project vergt 350.000 euro, elke voorstelling tussen de twaalf- en vijftienduizend euro. In Nederland houden ze er niet van disciplines bijeen te voegen. Dus moest ik door zelfwerkzaamheid dit project realiseren. Dat betekent: bedenken, de regie doen, alle techniek voorbereiden, het libretto schrijven, twee vrachtwagens organiseren om de zaak te vervoeren, communicatiemiddelen ontwikkelen en alle verdere organisatie doen. En dat allemaal binnen de veel grotere schaalgrootte dan iemand gewend is. Een grote-zaalproductie is wezenlijk anders dan werken voor kleinere theaters.”
Première
“Voor elke zaal maken we in feite een nieuwe voorstelling. Tijdens de voorbereiding hebben we hier veel aandacht aan besteed. De Duitse première in Düsseldorf is een jaar opgeschoven en we bekijken op dit ogenblik of we ook naar Dresden kunnen. Het project is immers sterk gefocust op Duitsland. Er zijn nu vijfentwintig voorstellingen gepland, waarvan vier in Düsseldorf tijdens de Glasbeurs. Het project gaat zich uitstrekken over twee seizoenen en we zijn nu bezig om het in Wenen en Zwitserland op de podia te krijgen. Ik had helemaal niet gedacht dat we ook in Nederland terecht konden. De binding met de eigen regio is echter van groot belang nu we opening van de Dansmaand worden.”
Tanzen auf dem Malerwanderweg is mede tot stand gekomen door de medewerking van enkele Duitse instellingen: Internationale Tanzmesse Düsseldorf, Glasstec Düsseldorf, ASPHALT Festival Düsseldorf en de Nederlandse ambassade in Berlijn. De Nederlandse première is op 30 september 2017 in Theaters Tilburg. Dat is tevens de opening van de Dansmaand en de voorstelling gaat gepaard met een expositie die voor en na de voorstelling is te zien onder het motto Kunst & Technologie. Het publiek kan met tien hangende glazen schijven voorzien van elektronica zelf musiceren onder leiding van Ernst Bonis die daarvoor een interactieve beiaardcompositie maakte. Na afloop van de voorstelling is er een afterparty. Dansen over de Malerwanderweg wordt op 24 oktober 2017 opgevoerd in het Parktheater in Eindhoven. Van 8 t/m 29 oktober 2017 is in het kader van de Dutch Design Week in de foyer van het Parktheater een grote tentoonstelling te zien over de totstandkoming van het project.
© Brabant Cultureel 2017