In de vijftiende-eeuwse tekst over Mariken van Nieumeghen reizen Mariken en Moenen van Nijmegen naar Antwerpen. Frans Godfroy, voormalig journalist en docent, zocht uit welke route zij gelopen moeten hebben. Inmiddels reconstrueerde hij ook de vluchtroute van Hugo de Groot. Wandelen of fietsen met een historisch tintje.
door JACE van de Ven
Hoe liepen Mariken van Nieumeghen en Moenen van Nijmegen naar Antwerpen? Niet, zult u zeggen, want ze hebben nooit bestaan. Dat klopt, maar in het vijftiende-eeuwse verhaal komt naast fictie ook realiteit voor. Zo wordt Hoogstraten vernoemd. En Den Bosch: ‘Doen Emmeken ende Moenen sommighe dagen tShertogenbossche gheweest hadden, so reysden sie nae Antwerpen daer si corts quamen.’ Dus moet het ook mogelijk zijn hun route bij benadering te reconstrueren, vond Frans Godfroy, en hij heeft dat gedaan.
Marikenpad, afbeelding op de homepage van de site gemaakt door Frans Godfroy.
Argumenten
Aanleiding was de uitgave van het boek Nederlandse Literatuur van A tot Z door Theo Schouw en Piet Kaashoek. Die twee docenten waren collega’s van Godfroy op de Academie voor Journalistiek in Tilburg. In hun boek staat bij het verhaal over Mariken van Nieumeghen een kaartje van hoe de twee gelopen zouden zijn van Nijmegen naar Antwerpen. “Wat een rare route”, merkte Frans Godfroy daarbij op, “die lijkt me niet juist.” En hij ging argumenten zoeken om aan te tonen dat de werkelijke route anders moet hebben gelopen.
Oude Tilburgsebaan tussen Riel en Alphen. Als baken aan de horizon de kerktoren van Alphen. foto Frans Godfroy
“Gaandeweg raakte in ik mijn argumenten verstrikt. Maar ik ben iemand van de lange adem en na mijn pensionering ben ik het precies gaan uitzoeken. Dat leverde tal van gegevens op. Wat moet je met al die kennis? Maak er een wandelroute van, zei een vriend. En dat heb ik gedaan.” De wandelroute van Godfroy heet Marikenpad en is onder die naam digitaal uitgezet op het internet. Hij is ongeveer honderdvijftig kilometer lang en kan te voet of per fiets worden afgelegd. “De fietsers moeten wel rekening houden met delen zandpad dat in de zomer nogal rul kan zijn. Smalle bandjes zijn sowieso uit den boze.”
Frans Godfroy bij Hoeve De Broeigans in De Locht (gemeente Brecht). foto Piet den Blanken
“Wie wil kan de afstand afleggen als zomaar een wandelpad. Maar wie meer van de historische achtergrond en verantwoording wil weten, kan op de Marikensite op het internet vaak doorklikken voor meer informatie. Misschien dat de route ooit nog bewegwijzerd wordt, maar is dat nodig? De meeste mensen kunnen prima met een mobieltje overweg.”
Bronnen
Wie een vijftiende-eeuwse route wil uploaden, kan niet zomaar een kaart erbij nemen en klaar is Kees. “Oude kaarten zijn een bron om op ideeën te komen, maar ze zijn niet de ultieme waarheid. Oudtijdse kaartenmakers waren slordig, pas eind achttiende eeuw wordt dat beter. Dankzij de Franse invloed onder Napoleon leren ze hier dan ook kaartlezen.” De drie belangrijkste bronnen voor Godfroy waren, Albrecht Dürer, Chistiaan Sgroten en het Iteraneum Orbis Christianum. Dat laatste is een optekening van de hoofdwegen in Europa uit 1579.
De vluchtroute van Hugo de Groot, gereconstrueerd door Frans Godfroy.
“Albrecht Dürer reisde in 1520 en 1521 door de Nederlanden en heeft zijn route heel precies gedocumenteerd. Christiaan Sgroten was de kaartenmaker van koning Philips II, die de Nederlanden in kaart bracht ter voorbereiding van een eventuele oorlog. Ik vermoei de wandelaar niet per se met dit soort historische verantwoording. Het staat altijd onder ‘klik door’. Wie vindt dat hij het niet hoeft te weten, kan verdergaan met de route.”
“Een vierde bron voor mijn wandelroute zijn de bevindingen van Frits Horsten die in 1992 promoveerde op historische wegen in Nederland. Ik stuitte op hem in de Brabant-Collectie in de Tilburgse Universiteitsbibliotheek. Die collectie is fantastisch. Wat je daar kunt vinden! Ze hebben echt alles. Wat Horsten betreft: Hij twijfelt vaak over de routes van vóór 1600, maar niet over de weg van Nijmegen naar Antwerpen.”
Frans Godfroy bij de Sint-Leonarduskerk, bijgenaamd ‘Kathedraal van de Heide’, in Sint-Lenaarts (gemeente Brecht). foto Piet den Blanken
Elimineren
Nadat Godfroy zijn bureauwerk had gedaan, ging hij kijken ter plekke en naar de heemkundekringen in de plaatsen waar de weg doorheen liep. “Bleef de route altijd dezelfde of veranderde ze onder bepaalde invloeden? Tot de tijd van Napoleon zijn er nauwelijks wijzigingen. Toen werden er snelle, doorgaande routes aangelegd en verder in de negentiende eeuw komen er veranderingen door de aanleg van spoorwegen, bruggen en kanalen en door verkavelingen. Door te vergelijkingen met oude situaties moet je bepaalde wegen die er nu zijn elimineren.”
“Dat wil niet zeggen dat je de oude situatie altijd terug kunt vinden. Je moet zo nu en dan wel van de middeleeuwse route afwijken, omdat er nu een spoorlijn ligt of omdat er een nieuwbouwwijk op is gebouwd of om welke reden dan ook. Dan kies je de meest nabije oplossing die logisch is.”
Hugo de Groot in zijn metselaarsvermomming. Collectie Rijksmuseum.
Hugo de Groot
Behalve Albrecht Dürer volgden ook Maarten van Rossum, koningin Christina van Zweden en Hugo de Groot ooit delen van het Marikenpad. In Baarle-Nassau beweert men zelfs te weten in welk huis in dat dorp De Groot de nacht na zijn vlucht uit Slot Loevestein in 1621 zou hebben geslapen. Godfroy bestrijdt de authenticiteit van dat verhaal. “Uit de algemeen erkende bronnen weten we een en ander over die vluchtroute. Eerst ging hij te voet van Gorinchem naar Waalwijk en vandaar liet hij zich op een kar naar Antwerpen vervoeren. Inderdaad hoogstwaarschijnlijk via Baarle. Maar hij heeft daar niet overnacht. Het staat vast dat hij de hele nacht aan één stuk is doorgereisd. Anders had hij ook niet de volgende dag om halfeen ‘s middags in Antwerpen kunnen zijn. Ook dat weten we namelijk zeker.”
Overbrenging van Hugo de Groot en Rombout Hogerbeets naar Slot Loevestein 6 juni 1619. Ets door Claes jansz. Visscher (1619). Collectie Rijksmuseum.
Godfroy’s interesse in de vluchtroute van Hugo de Groot begon als bijvangst bij zijn Mariken-naspeuringen. Eind dit jaar (2017) publiceert hij er een boekje over: Hugo de Groot Pad. De complete vluchtroute van Loevestein naar Antwerpen. Het wordt op de markt gebracht door Uitgeverij IJzer in Utrecht.
“De complete vluchtroute, dat is nieuw. Tot nu toe is alleen beschreven hoe De Groot van Loevestein naar Gorkum vluchtte.” Dat betekent ook dat de geïnteresseerde wandelaar kan kiezen: van Loevestein naar Antwerpen of van Nijmegen naar Antwerpen. Beide routes heeft Frans Godfroy van interessante en verantwoorde wetenswaardigheden voorzien.
Boeren op weg naar de markt. Tekening door Jan Brueghel de Oude (ca. 1600) Aan de horizon de skyline van Antwerpen.
Foto boven: Frans Godfroy op de Tilburgbaan tussen Sint-Lenaarts en Sint-Job-in-t-Goor.
© Brabant Cultureel 2017
Geachte Frans Godfroy. Dank voor dit verhaal over het Marikenpad. We gaan op pelgrimstocht van Nijmegen/Overasselt naar Saint Valery sur Sommen. Het Marikenpad betekent licht op onze route. Groet, Erik.