Vier enthousiaste docenten vormen samen het informele schrijfdocentencollectief Schrijven & Schrappen. Met als thuisbasis Bergen op Zoom zijn zij inmiddels actief in een groot deel van West-Brabant en ook in het Antwerpse. Wat hen en hun leerlingen samenbrengt, en soms ook houdt, is de sociale en creatieve bindingskracht en het plezier dat uitgaat van het samen bezig zijn met taal.
door Albert Hagenaars
‘Als ik in Bergen op Zoom uit de trein stap, is er nog niets aan de hand. De mensen wandelen in hun gewone buisjes over straat, slechts hier en daar ziet men een eenzaam heer op een toeter blazen, om het instrument te proberen en ook: om erin te komen.’ Dit schreef Godfried Bomans ruim een halve eeuw geleden over zijn bezoek aan de Vastenavend in Bergen op Zoom.
Tine, Annie, Jan, Dymph, Tjitske en Nel tijdens de schrijfwandeling Rijk aan Verbeelding. Foto Hanneke Stuart
Dionysisch
Bomans had soms weinig geluk buiten zijn geliefde woonplaats. Denk in dit verband onder andere aan zijn ontluisterende dagen op Rottumerplaat. Maar kun je anders verwachten van iemand die neerpende: ‘Men gaat op reis om thuis te komen?’ Ook zijn deelname aan wat hij in navolging van Anton van Duinkerken de ‘Dionysische vervoering’ noemde, Carnaval, liep niet goed af. In plaats van feestzalen met lange tafels waaraan keurige dames en heren in dure glitterkostuums geduldig naar variété keken, werd hij geconfronteerd met een rauw festijn waar mensen, deels schuilgaand onder lappen vitrage, in smalle stegen rondhosten en op het opzwepend geschetter van talrijke dweilbands over beschadigde geitentepels zongen. Geen met borduursels versierde steek op het hoofd, maar een beschimmelde zuidwester, en geen vergulde scepter in de hand, maar een vogelkooi aan een tak met spruitenstronken of een stinkvis daarin.
Elders noteerde Bomans: ‘We keken elkaar even aan. Toen rezen we als één man op, grepen onze jassen en begaven ons regelrecht naar het station. “Agge mar leut et,” hoorden wij de man nog door het luikje mompelen. “Gewoon doorlopen,” fluisterde iemand naast me, “als we dicht bij elkaar blijven, kan ons niets gebeuren.”’
Het zal Bomans’ geest deugd doen dat juist in dit ijlings ontvluchte oord een van zijn meest befaamde uitspraken vruchtbare bodem vond, en ontkiemde: ‘Schrijven is schrappen’. Hij fungeerde als de naam van het initiatief waarmee schrijfster Cootje Houdijk jarenlang mensen begeleidde, onder meer op scholen, tijdens cursussen poëzie lezen en schrijven. Toen in 2009 duidelijk werd dat zij haar activiteiten wilde afbouwen, besloten drie van haar leerlingen het werk van hun ‘schrijfjuf’ voort te zetten. Dat waren Rianne Acda, Peter van der Graaff en Hanneke Stuart. Niet veel later namen zij ook de naam van het initiatief in licht gewijzigde vorm over: Schrijven & Schrappen. Vorig jaar vervoegde Anna Walschaerts zich bij hen.
Schrijven over vroeger en vandaag is het ophalen en vastleggen van herinneringen voor later. Foto Rianne Acda
Kennismaking
Een introductie in eigen woorden van de evenzeer geïnspireerde als inspirerende leden van het collectief:
Rianne Acda: “Schrijven is het ontdekken dat de wereld om je heen gekleurd is – zoals K. Schippers schrijft – en het openen van kastjes in je hoofd vol herinneringen. Ik schrijf graag en ik ben docent. Bij Schrijven & Schrappen kan ik deze twee combineren: cursisten leren om hun teksten te slijpen en polijsten. Ik schrijf het liefst gedichten. Dat is spelen met woorden, zoeken naar rijm (soms) en ritme, wikken en wegen, met zo weinig mogelijk woorden zeggen wat ik zeggen wil.”
Peter van der Graaff: “De grote motor achter mijn schrijverij is toch wel plezier. Het is geen therapie en daarom misschien juist toch. Cootje Houdijk omschreef mijn werk eens als faction, een mengvorm van feit en fictie. Ik vind het prettig om ‘dun’ te schrijven. Er moet staan wat er moet staan. Zoals De Kift in een van haar nummers (Orenmens, op Vlaskoorts) zingt: ‘Wie praat zo mager met de taal als ik?’ Ik kan genieten van het strakke maatpak van een sonnet of haiku, maar schrijf de laatste tijd vooral vrije verzen.”
Hanneke Stuart: “Men vraagt me weleens: wat doe je het liefst, schrijven of lesgeven? Het antwoord is allebei even graag. Zonder zelf te schrijven zou ik anderen niet zo goed kunnen inspireren en door het lesgeven krijg ik nog meer zin om zelf te schrijven. Door mijn werk in het onderwijs ontdekte ik dat taal niet voor iedereen een feest was. Ik probeer leerlingen te laten ontdekken dat het met creativiteit wel plezier kan opleveren. Vergeet dan maar even die lastige grammatica.”
Schrijfwandeling Groen van Toen. Riek en Tine lezen een tekst nog een keer na bij de oude moerbei. Foto Hanneke Stuart
Anna Walschaerts: “Ik ben geboren en opgegroeid te Curaçao, woonde ook in Suriname, Zuid-Afrika, Nederland en België. Ik ben dus vertrouwd met alle Nederlandstalige gebieden op onze wereldbol. Ik volgde onder andere opleidingen van copywriting tot docent creatief schrijven. Schrijven doe ik graag, maar nog veel meer voldoening haal ik uit het begeleiden van cursisten. Lesgeven doe ik zowel in Vlaanderen als in Nederland. Naast schrijver en lesgever ben ik vooral een verwoed lezer. Daarbij heb ik geen speciale voorkeur voor een bepaald genre of een vorm. Dat vertaalt zich in mijn visie: beter schrijven kan op elk niveau en in alle mogelijke vormen en genres.”
Rechtsvorm
Schrijven & Schrappen heeft geen rechtsvorm. De betrokkenen, die een voorkeur hebben voor de omschrijving schrijfdocentencollectief, willen niet teveel poespas, koesteren hun vrijheid. Mede daarom ook wordt niet naar sponsors of andersoortige steun gezocht.
Anno 2017 luidt het doel daarom nog altijd: het plezier en de kracht van creatief schrijven verder verspreiden. Inmiddels zijn de werkvormen verveelvoudigd en is het bereik veel groter geworden. Behalve in Bergen op Zoom is het collectief nu ook actief in de wijde omgeving, inclusief de regio Antwerpen. Inmiddels zijn vele honderden cursisten bereikt. De poëziewedstrijd ter gelegenheid van het vijfjarig bestaan trok bijdragen van mensen uit het hele land. De uitreiking kon zodoende een druk bezocht feest worden.
Martine tijdens de schrijfwandeling Het dogma voorbij. Foto Hanneke Stuart
Lang niet altijd houdt het proces op na het afronden van de cursus. Verschillende deelnemers hebben na hun cursus eigen uitgaven gerealiseerd. Anderen zetten hun studie ook elders voort, meestal na advies van de begeleider. Zo vonden enkele schrijvers onderdak bij het vergelijkbare initiatief Literaire Creatie in Ekeren waar niemand minder dan Hilde Keteleer (dichter, romancier en vertaler uit het Duits en Frans) les geeft. Het enthousiasme van de betreffende scribenten bleek echter zo groot dat ze tegelijkertijd lessen bleven volgen bij Schrijven & Schrappen.
Ervaringen
Dit artikel zou geen volledige weergave van de inspanningen van Schrijven & Schrappen kunnen zijn als er niet ook reacties in stonden van de doelgroep. Hier volgen ervaringen van een viertal cursisten, gekozen uit een evaluatieverslag:
“Het schrijven was voor mij een onbekende wereld om in te stappen. Begrippen als proza en poëzie kende ik niet, maar ik voelde me zeker vrij genoeg om uitleg te vragen. De feedback is duidelijk, zinvol en opbouwend. De opdrachten zijn steeds weer een nieuw avontuur, waaruit toch iets ontstaat wat mezelf verbaast. Een groep mensen met eigen levensgeschiedenis en ervaringen zo openhartig aan het schrijven te krijgen is een verdienste!”
Treinschrijven, Bert leest als eerste zijn tekst voor in de trein. Foto Hanneke Stuart
“De vele voorbeelden uit de literatuur waarnaar werd verwezen, tips van andere schrijvers, het materiaal dat de docent aanbracht rond het thema, de kleine oefeningetjes in de les die ons bepaalde zaken omtrent het thema ‘aan den lijve’ deden ondervinden, stimuleerden me om verder te kijken dan mijn eerste versie.”
“Het vrije vers over ‘missen’ vond ik een geweldige opdracht, ook uitdagend omdat je geen grote woorden als ‘missen’ mocht gebruiken. Het troostgedicht in de gebiedende wijs vond ik ook een mooie opdracht. Deze opdrachten geven me inspiratie om thuis andere dingen te schrijven. Ik heb bijvoorbeel een gedicht gemaakt ‘Noem zijn naam’, omdat mensen soms niet over hem durven of willen praten. En ik schreef ‘Onderweg’, over hoe ik nu verder ga, en nog meer ‘dunne’ gedichten over kleine herinneringen.”
“Ik volgde de bijeenkomsten van ‘Over vroeger en vandaag’ en ik kom regelmatig in het schrijfcafé. En of het nu om de fantasie gaat of om het schrijven over vroeger, het is altijd of er kastjes in mijn hoofd geopend worden. Het kwam voor dat ik moe naar een bijeenkomst ging, dat ik dacht: ‘Er komt vandaag niets uit’, maar altijd kreeg ik iets op papier. Dat kwam door de manier waarop de les is opgebouwd.”
Toespraken
Gaandeweg is een zekere specialisatie ontstaan. Zo richten Acda en Stuart zich op poëzie en autobiografisch schrijven en begeleidt Walschaerts de cursisten vooral met proza, zowel fictie als non-fictie. Ze noemt als voorbeeld het schrijven van toespraken. Van der Graaff voert Schrijfweekeinden en Schrijfvakanties uit. Daarnaast organiseert het viertal gedichten- en voorleeswedstrijden, schrijfcafés, wandelingen, museumbezoek en wat dies meer zij.
In 2011, het thema van de Landelijke Gedichtendag was toen Nacht, vond een nachtelijk schrijfcafé plaats, met medewerking van koor Windkracht 4. Ook de jaarlijkse Treinschrijfdag moet vermeld worden. De NS heeft tegenwoordig flink wat kritiek te slikken maar Schrijven & Schrappen heeft niets dan lof voor de medewerking van die zijde. En ook met andere partijen wordt regelmatig samengewerkt, zoals met bibliotheken, een traditionele boekmaker (Ria van der Graaff), een dansschool (die van Jacques van den Elshout), en een graficus (Gerrit Westerveld van poëzie-uitgeverij Kleinood en Grootzeer). In de toekomst zullen waarschijnlijk nog meer gastdocenten worden ingezet. Dit alles onderstreept de alsmaar groter wordende sociale en creatieve bindingskracht van Schrijven & Schrappen.
Hoewel de docenten zich steeds opmerkelijk bescheiden opstellen, publiceren ze zelf eveneens regelmatig in tijdschriften en bloemlezingen. Zo was Stuart onder meer betrokken bij een uitgave van het project ‘Kunst en Bomen’ in Oisterwijk en leverde ze een bijdrage aan de vorig jaar verschenen bloemlezing met Mariagedichten van het Gilde O.L. Vrouw ter Nood in Tilburg.
Het team van Schrijven & Schrappen, vlnr Anna Walschaerts, Rianne Acda, Peter van der Graaff en Hanneke Stuart. Foto Piet den Blanken
Groepsproces
Toelatingseisen zijn er niet. Iedereen met plezier in schrijven of de wens dit te ontdekken is welkom. In elke groep zitten mensen met meer en minder talent. Hoe langer een groep doorgaat, hoe hoger het gemiddelde niveau wordt. Bij de cursussen wordt gericht en soms intensief feedback gegeven, bij de workshops gebeurt dat nog slechts nauwelijks of niet meer. De motieven van deelnemers variëren sterk. Sommigen komen om zijn of haar leven te kunnen beschrijven voor de (klein)kinderen, anderen met het oogmerk een boek uit te geven. Gevoelige onderwerpen vragen soms om schriftelijke ondersteuning, bijvoorbeeld in de vorm van een herdenkingstekst na het overlijden van een dierbare verwant of vriend.
De aantallen belangstellenden voor de diverse activiteiten lopen sterk uiteen, van twee tot enkele tientallen, maar de meeste groepen tellen tussen de acht en vijftien leerlingen. Walschaerts benadrukt terecht het belang van het groepsproces: “Al hopen we altijd op een succes in deelnemersaantallen, cursussen kunnen niet doorgaan onder een bepaald minimum en dat is niet puur een financiële kwestie: het groepsgevoel gaat dan ook verloren. Schrijven leer je ook door getuige te zijn van het leerproces van een andere deelnemer.”
Dat sluit mooi aan op een minder bekende uitspraak van Bomans, die gezien zijn talrijke voordrachten en zijn werk voor radio en tv allerminst gespeend was van een drang tot overdracht van kennis en taalplezier: ‘Wie het woord breekt en met anderen deelt, zal verhalen oogsten!’ De docenten van Schrijven & Schrappen hopen dat nog veel cursisten hun dromen en ambities zullen komen scherpen aan deze wijsheid!
© Brabant Cultureel – 2017
Ik vroeg me af of deze groep nog steeds draait. Het stuk dat ik gelezen heb is uit 2017.