Gijs Wortel is een begrip in de boekbinderswereld. Met boekbinden wordt, naast het binden van de inhoud, vooral het ontwerpen en maken van boekbanden bedoeld. Maar er komt nog veel meer bij kijken, zoals het ontwerpen en maken van cassettes. Gijs Wortel vertelt vol enthousiasme over het métier aan de hand van eigen werken, maar ook aan de hand van zijn omvangrijke verzameling.
atelierbezoek door Irma van Bommel • foto’s > Joep Eijkens
Ten zuiden van Helmond, in Someren-Eind heeft Gijs Wortel (1942) zijn atelier, dat tevens dienst doet als bibliotheek en tentoonstellingsruimte. Werktafels en machines staan gebroederlijk naast boekenkasten, tafels, letterkasten en vitrines. Hoewel hij allang de pensioengerechtigde leeftijd heeft bereikt, is hij nog steeds werkzaam. Ook ontvangt hij regelmatig groepen belangstellende bezoekers. Voor iedere groep legt hij een specifieke stapel boeken klaar. Voor ons selecteerde hij een aantal bijzondere boeken van beeldend kunstenaars en fotografen waarvoor hij de boekbanden en soms ook cassettes ontwierp.
Begonnen op vijftienjarige leeftijd
Gijs Wortel groeide op in Amsterdam en begon op vijftienjarige leeftijd te werken in de binderij van drukkerij Onkenhout in Hilversum. Na zijn militaire dienst ging hij in Utrecht wonen, trouwde, en volgde naast zijn baan in de avonduren de avondmulo en grafische opleidingen. Op drieëntwintigjarige leeftijd werd hij docent en later ook directielid op de Grafische MTS in Amsterdam. Ook had hij daarna diverse management functies bij twee grote boekbinderijen in Nederland, Spiegelenberg en Stokkink.
Zijn eerste kennismaking met Noord-Brabant was tijdens zijn militaire dienstplicht in Ossendrecht. Daarna volgde hij de commando-opleiding in Roosendaal. De groene baret van de commando’s hangt nog aan de kapstok in zijn atelier. In de jaren negentig stopten veel drukkerijen en boekbinderijen in Nederland vanwege de digitalisering en de verplaatsing van de productie naar goedkopere ondernemingen in het buitenland. Gijs Wortel startte zijn eigen atelier, Gijs Wortel Binding, en vestigde zich in 1996 in Someren-Eind, ‘vanwege de liefde’. Hij kreeg en krijgt nog steeds veel opdrachten voor bijzondere, handgebonden uitgaven waarbij hij vaak samenwerkt met ontwerpers. Vooral met vormgever Mark van den Eijnden werkt hij regelmatig samen. In 2008 ontving hij voor zijn vakmanschap de Grafische Cultuurprijs.
Van zo’n drieëntwintig boekbinderijen die stopten, nam hij uit de bedrijfscollecties het stempelmateriaal over. Zo verzamelde hij stempels voor reclameborden, staalkaarten voor letters en stempels waar klanten uit konden kiezen, letters van metaal in vele verschillende vormen en stijlen die nog steeds gebruikt kunnen worden en met de hand gegraveerde handstempels die bijvoorbeeld worden gebruikt voor de bandversiering van een boek. Zo vergaarde hij de bedrijfscollectie van Stokkink waar hij had gewerkt, maar hij nam bijvoorbeeld ook veel over van de Paters van Steyl in Tegelen, die een grote boekbinderij hadden.
Voorzien van stempels met drukinkt of bladgoud
Naast dergelijke bedrijfscollecties verzamelt Wortel boeken. Zijn bibliotheek bestaat zowel uit vakliteratuur als antiquarische boeken. Hij vertelt dat boeken vóór 1850 veelal een boekband hadden van perkament of leer. Na 1850 werden boeken veelal voorzien van een boekband van linnen. De verzameling van Wortel bevat zo’n vijftienhonderd in linnen gebonden boeken, voorzien van stempels met drukinkt of bladgoud. Voor iedere kleur is een aparte drukgang nodig, verklaart hij.
Hij toont een aantal boeken waarvoor de schilder Jan Sluyters illustraties of het bandontwerp leverde en die hij voorzag van zijn monogram. Zijn grote trots is een Gijsbrecht van Amstel van Joost van den Vondel met een boekband van de hand van D. Esveld, de handboekbinder van Boekbinderij Elias van Bommel uit het begin van de twintigste eeuw. Volgens Wortel is dit de meest bijzondere boekband van deze uitgave. Op een affiche aan de wand zie je Elias van Bommel aan het werk, uitgebeeld door Theo Molkenboer. Naast linnen boekbanden verzamelt Wortel ook miniatuur- en gebedenboekjes.
In 1996 verscheen ter gelegenheid van het honderdjarig jubileum van de Steenkolen-Handels-Vereeniging het door Irma Boom vormgegeven boek ‘SHV 1896-1996’, een bijzondere uitgave van elf centimeter dik die bijzondere druktechnieken bevat en is ingebonden door Boekbinderij Spiegelenberg waaraan Wortel verbonden was. Op de voorsnede is een voorstelling van een tulpenveld afgedrukt, maar als je bladert zie je een gedicht van Gerrit Achterberg verschijnen. Het boek verscheen in een hoge oplage van vijfenveertighonderd, maar was niet bedoeld voor de verkoop. Het was alleen bedoeld om uit te delen als relatiegeschenk.
De Atlas Blaeu Van der Hem
Wortel is trots op de opdracht die hij kreeg om de facsimile-uitgave van de Atlas Blaeu Van der Hem te binden en te voorzien van fraai bedrukte perkamenten boekbanden. De serie van acht boekdelen verscheen in 2011 in een oplage van honderd exemplaren. Voor zichzelf liet hij er een speciale kast voor maken. Vijf jaar heeft hij aan dit project gewerkt.
Na het succes van de film ‘De bende van Oss’ (2011) kreeg hij de opdracht om voor een twintigtal bij de productie betrokken personen een ‘special edition’ te maken die er een beetje shabby uit moest zien. Dat bracht hem op het idee om een cassette te maken voor het boek over de film en de DVD, met een knipmes. Het geheel is voorzien van een los, leren omslag.
Vervolgens kreeg hij een opdracht van Rick Vercauteren, destijds directeur van Museum Van Bommel Van Dam, voor het binden van het fotoboek Korakuen Garden Okayama. Door de ogen van Yukio Namba. Dat boek verscheen bij de foto-expositie over een van de bekendste, grote landschapstuinen in Japan ter gelegenheid van de Floriade in Venlo in 2012. De Japanse fotograaf Yukio Namba maakte dertig jaar lang foto’s van die tuin. De pagina’s met foto’s werden zigzag gevouwen en als leporello uitgevoerd.
Kunstenaars naar het atelier van Wortel
Vercauteren en Mark van den Eynden namen kunstenaars mee naar het atelier van Wortel, wat resulteerde in opdrachten voor kunstenaarsboeken. Zo maakte hij boeken en vaak ook cassettes, ‘kartonnages’ genoemd, voor onder anderen Frank van Hemert, Hans Klein Hofmeijer, Bert Loerakker, Hans van Hoek, George Mertens, Ingrid Simons, Toon Michiels, Leon Adriaans, Erik Kessels, Annie van Gemert, Sjef Voets, Marc Mulders, Jos Reniers en Jan Henderikse. Voor drukkerij Ando verzorgde hij de afwerking van een agenda met een leporellovorm in de rug en uitslaande maandbladen. Het boek kan als een piramide blijven staan.
“Boekbinden is vooral spelen”, zegt Wortel. Hij geniet ervan om telkens nieuwe oplossingen te bedenken. Vaak in opdracht, maar ook vaak gewoon omdat hij het leuk vindt. Voor het Van Gogh Museum in Amsterdam werkte hij mee aan de facsimile-uitgaven van schetsboekjes van Van Gogh. Voor een van de boekjes maakte hij de perkamenten bandjes.
Na het tonen van bijzondere boekbanden uit zijn verzameling en van eigen hand, legt hij uit waar de machines in zijn atelier voor dienen. Er staan een snijmachine en een bordschaar om papier en karton te snijden of te knippen. En een verguldpers om onder verhitting en druk boekbanden te bedrukken of vergulden. Daarbij is voor iedere kleur een aparte drukgang nodig. En er staat een boekenpers of slagpers waarmee een stapel boeken onder druk in model gebracht wordt.
Mooie boeken maak je samen
Eerst als docent, maar ook nu nog is zijn grote drive om zijn vakmanschap door te geven aan een volgende generatie. In 2022 verscheen ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag en op initiatief van grafisch ontwerpstudio De Vormforensen een biografie over hem, Gijs Wortel de (ver)binder. Mooie boeken maak je samen, met een interview door Alex de Vries en fotografie van Erik Smits. ‘Mooie boeken maak je samen’ is een gevleugelde uitspraak van Wortel. Volgens hem is de samenwerking tussen vormgever, drukker en binder essentieel voor een goed resultaat.
Wortel stond erop de uitgave zelf van een boekband te voorzien. En voor zichzelf maakte hij een speciale band. Dat werd een driedeling, in feite bestaande uit drie boekdelen in één band die evenwel naast elkaar kunnen worden opengeslagen. Een deel met het interview, een deel over technische gegevens over het vak en een deel met een verklarende woordenlijst. Op foto’s in het boek is te zien dat Wortel uitleg geeft. Daarbij ligt de focus op zijn handen. Hij geeft als het ware letterlijk zijn kennis ‘uit handen’. Zijn omvangrijke verzameling boeken, modellen, machines en gereedschap is belangrijk cultureel erfgoed dat bewaard moet blijven. “Gelukkig is daarvoor een mooi initiatief in voorbereiding zodat het voor onze provincie en de rest van ons land behouden blijft.”
Foto voorpagina: opslag van rollen linnen in vele kleuren voor het vervaardigen van boekbanden.
Demonstratie boekbinden door Gijs Wortel:
Bind samen met Gijs Wortel jouw boek | Maak je eigen boek | DIY Boekbinden (youtube.com)
Facsimile-uitgave van Atlas Blaeu Van der Hem:
The Atlas Blaeu – Van der Hem (youtube.com)
Eerdere afleveringen van Atelierbezoek op Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2024