De kruidenvrouwtjes zijn terug. In Eindhoven ook in het Van Abbemuseum met de reizende, internationale expositie ‘Soils’. Kruidenvrouwtjes, vroeger ook heksen, stapten in de schoenen van kunstenaars om hun relatie met grond, planten en water te tonen. Kunst als ‘ngarta-kirra’ van Zena Cumpston, ‘Koe en Landschap’ van Wapke Feenstra en ‘River in Mourning’ waar Valiana Aquilar, patricia kaersenhout en Rolando Vázques een heksenkring trekken van Australië naar vijf boerderijen om Eindhoven tot de Dommel naast het museum.
door Carina van der Walt
‘Soils’ is de laatste tentoonstelling van museumdirecteur Charles Esche in het Van Abbemuseum. Hij vertrekt aan het einde van dit jaar na vele solo- en groepstentoonstellingen die hij in twintig jaar tijd naar Eindhoven heeft gebracht. Met Documenta 15 in 2022 heeft hij ook van dichtbij de aardverschuiving meegemaakt van autonome kunst met kunstenaars als Richard Bell naar collectieve kunst met groepen als Ruangrupa, die in opspraak raakte. Soils volgt nu de opzet van die Dokumenta met ruimte voor dialoog en rituelen over hoe we kunnen samenleven op de planeet Aarde. Vragen die worden gesteld, zijn: Hoe kunnen we opnieuw aarden in onze omgeving? Hoe kunnen we opnieuw de verbinding met elkaar aangaan?
De aarde heeft een boodschap
Op zoek naar aansluiting luisterde ik oplettend naar de sprekers tijdens de opening. De woorden van Zena Cumpston uit Australië troffen me. Zij is lid van de Aboriginalgroep de Barkandji (Paakantyi) uit het zuidwesten van Australië. Op een dag zei haar moeder tegen haar dat ze de aarde met haar blote voeten moest voelen. De aarde heeft een boodschap. Er is regen op komst. Als meisje was ze verbaasd, want er was geen wolkje in de lucht te bekennen. Maar die nacht begon het na een lange droge periode te regenen. Ik werd bekoord door de relatie van haar moeder met de grond en bedacht dat ik het werk van dochter Cumpston moest zien. Het zijn tien Aboriginal afdrukken uit 2023 op zwart Fabriano papier met wit pigment. Wat Cumpston tekent in ‘ngarta-kirra (to return to Country #1 – #10)’ zijn ragfijne verbindingen tussen bloemen, zaden en dieren in cirkel- en boemerangvormen.
‘Cirkels staan symbool voor een toegangspoort tot Aboriginal kennis van het land en betekenen terugkeer – terugkeer naar traditionele voedingswijzen, onze plantenkennis, onze holistische praktijk van landbeheer’, las ik op het tekstbordje en ik dacht: en ook natuurlijke genezing. Als een kruidenvrouwtje dat is thuisgekomen in haar tekeningen en weet wat goed is voor de mens geeft Cumpston gestalte aan riet, schelpen, pluisjes, lelies en slangen. Zij schrijft: ‘Planten waren echt altijd, in mijn perceptie, de ruggengraat van ons vermogen te overleven , te gedijen, aan te passen en hier te leven voor de langste denkbare tijd.’ Ook haar tekst ‘I Call You Out’ in de catalogus is aangrijpend.
Grote tractorbanden als zitplaatsen
Aansluitend op Cumpstons afdrukken ontdekte ik het prachtige behangpapier van de internationaal bekende Nederlandse Wapke Feenstra, geboren als boerendochter in Friesland. Zij heeft voor ‘Koe en Landschap’ de planten van vijf boerderijen rond Eindhoven perfect nagetekend. Veldbloemen, grassen, waterplanten en kruiden op de muren van zaal tien omringen haar installatie met koeiendoeken en grote tractorbanden als zitplaatsen voor video-interviews met de boeren.
‘Koe en Landschap’ is documentair van aard en biedt veel ruimte voor interactie tussen de boeren en bezoekers. De ene boer vertelt meer, de andere vertelt minder over hun pogingen om hun boerderijen te verduurzamen. Dat lukte alle boeren aardig. Zelfs voor de kasteelboerderij waar lakenvelders grazen en hun aanwas keurig ingeperkt wordt.
Ik besef dat ik veel te makkelijk dacht dat boeren gewoon koppig zijn in hun weigering om samen te werken voor de noodzakelijke veranderingen in het licht van snelle en gevaarlijke veranderingen in het klimaat. Het is ingewikkelder dan dat. ‘Koe en Landschap’ is een geslaagde concretisering van wat een kunstcollectief kan bieden aan debat, vrijwillige deelname en totstandkoming van onderling begrip. Kortom, het doorbreken van de heilige koe ‘Kunst’ als geniale visuele uitdrukkingsvorm waarbij iedereen te bang is om een mening uit te spreken. Dat zijn dingen die niet te koop zijn, maar van onschatbare waarde voor de toekomst van grond, mens, dier en plant. Feenstra treedt op als een vriendelijke heks in de eenentwintigste eeuw.
Verdronken op verdenking van hekserij
Onverwacht stap ik af op een werk in ‘Soils’ dat over echte heksen gaat. De installatie ‘River in Mourning’ van Valiana Aquilar, patricia kaersenhout en Rolando Vázques beeldt een stukje wrede geschiedenis van Eindhoven uit. In de zestiende eeuw zijn vijfentwintig vrouwen in het nu onschadelijk ogende riviertje de Dommel verdronken op verdenking van hekserij. Deze installatie bestaat uit een altaar van wilgenhout, een geborduurd tafelkleed, videobeelden van water en een boeket met verse bloemen uit de tuin van het museum. De opstelling tegenover een raam in de gang met uitzicht op de Dommel benadrukt subtiel het vrouwonterende gebeuren. NRC-recensente Wesseling trekt scherp te velde tegen de geborduurde kruiden op het kleed: ‘Het zijn dit soort clichés die de textielkunst van vrouwen, waarvan toch ook zo veel goede voorbeelden bestaan, helaas in diskrediet hebben gebracht.’
Voor mij, op zoek naar de verbinding tussen kruiden en heksen, werkt dit traditionele kleed eerder bevestigend. Voor even gaat het hier niet om textielkunst als perfect gerealiseerd object door een individuele kunstenaar dat ook nog aantrekkelijk is voor de kunstmarkt. Nee. Het gaat hier om de herdenking van een groep vrouwen die uit bijgeloof is vermoord. Hoe kunnen wij nu hierop reflecteren? Hoe denken we dezelfde fouten te voorkomen en intelligente vrouwen en hun natuurlijke genezingskracht niet te verdenken, te verdoemen en ter dood te veroordelen. Niet voor niets maakt Vázques, universitair hoogleraar ‘Post/Decolonial Theories and Literatures’ aan de Universiteit van Amsterdam, deel uit van ‘River in Mourning’. Misschien stoort Wesseling zich aan het ‘wekelijkse offer’ (haar woorden) van tuinbloemen?
Een levend huis
Er is veel meer te zien en te beleven in ‘Soils’. Twee huisjes die me als magneten aantrekken zijn het Mayahuis ‘La palabra desde el territorio’ van het collectief Suumil Móok’aan uit Yucatan (Mexico) en het dakloze spiraalhuisje ‘Bundling in the Womb of Rooted Thought’. In Colombia staat laatstgenoemde ook bekend als een Casa Marunzama – een levend huis voor gewortelde dromen. Beide de huizen zijn gloednieuw opgetrokken voor deze tentoonstelling. Het Mayahuis is gebouwd met traditioneel Nederlandse materialen als wilgen- en ander takken. Het dak is met riet gebouwd volgens Maya-principes. Ik herken het rietdak als Afrikaans, stap af op een groepje dat op kussens in het huis zit en start een gesprek over de voor- en nadelen van rieten daken. In de zomer werkt het verkoelend en in de winter verwarmend. Later loop ik nog een keer langs en tref tot mijn genoegen directeur Esche aan in het groepje.
‘Bundling in the Womb of Rooted Thought’ van het collectief Pluriversity Weavers is gemaakt van modder en klei uit de regio om een stalen raam en om wilgen- en pijnboomtakken. Het is omringd en gevuld met gemengde media. De mooie geweven tassen zijn functioneel, terwijl de haakwerken esthetisch strelend voor het oog zijn. In een video kun je luisteren naar een aanklacht van de lokale bevolking tegen de steenkoolmijnen. Naast een in zwarte zijden geborduurde banier staat een verdrietig gedicht:
How do we say goodbye?
Goodbye, Red Cliff.
Goodbye, Baide City.
Goodbye, Bellows Gorge.
Goodbye, Fengdu.
Goodbye, Chinese paddlefish.
Goodbye, Baji dolphins.
Goodbye.
Goodbye.
Met mijn neus gedrukt op zoveel problemen, zoveel verdriet over onze moeder aarde en over elkaar, maar ook op de welwillendheid om daar iets van te maken door bewustwording en herstel, keerde ik verrijkt terug naar huis. Deze tentoonstelling ‘Soils’ is in de komende maanden niet te missen.
‘Soils. De grond van ons bestaan’, tot en met 24 november 2024 in het Van Abbemuseum, Eindhoven.
Deelnemers aan Soils
Kunstenaars, activisten en denkers die aan Soils deelnemen: Valiana Aguilar, BKP (Badan Kajian Pertanahan), Soph Boobyer, Peta Clancy, Megan Cope, Zena Cumpston, Erfgoed Brabant (Selim Haase, Luke Linssen, Jonathan Tjien Fooh, Cat de Win-Haase), Wapke Feenstra, Steffie de Gaetano and Giulia Pompilj, Lian Gogali and Institut Mosintuwu, D Harding, Diewke van den Heuvel, Jatiwangi art Factory, patricia kaersenhout, Moelyono, Myvillages, Hira Nabi, Tom Nicholson, Pluriversity Weavers (Dwanimako Arroyo Izquierdo, María Eufemia Arroyo Izquierdo, Dwasimney Del Carmen Izquierdo Torres, Seynawiku Izquierdo Torres, Ana Bravo Pérez, Aliki van der Kruijs, LI Yuchen, Aldo Ramos), Riar Rizaldi, Yurni Sadariah and the Sekolah Adat members and Rangan Adat communities, Dorieke Scheurs, Keg de Souza, Suumil Móokt’aan (Valiana Aguilar, Ángel Kú), The Resurrection Committee (Adelina Luft, Ovidiu Tichindeleanu, Raluca Voinea), Rolando Vázquez, Brooke Wandin.
Beeld voorpagina: Detail van The Matter We Share, aarde, planten van de rivier de Dommel en planten op chromatografisch textiel (Steffie Gaetano & Giulia Pompilj, 2024). Foto > Hans Lodewijkx
Besprekingen van eerdere exposities in het Van Abbe op Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2024