De manier waarop Pavel in een dorp nabij Kyiv arriveert, lijkt op de entree van Joe Speedboot in het dorp Lomark in de gelijknamige roman van Tommy Wieringa. Pavel draagt een ooglapje voor zijn linkeroog en kijkt met zijn heldere blauwe oog. Hij verschijnt met minder lawaai dan Joe Speedboot, maar maakt indruk door het lezen van een boek.
door Hein van Kemenade
Misschien is het wel hierom dat Frank Nellen (Roosendaal 1982) door de Nederlandse boekhandels is omhelsd. Pavel vertelde zijn medeleerlingen verhalen over wat hij had gelezen. Dat was vreemd, want op school was er niemand die plezier in lezen had. Met het lezen maakte Pavel meer indruk dan met zijn ooglapje. Verminkingen waren niets bijzonders in het dorp. Igor had een deuk in zijn hoofd, opgelopen door de trap van een losgebroken paard.
En een meisje had een litteken in haar gezicht door een ongeluk met de aardappelsorteerder. En Fedir, die drie vingers was kwijtgeraakt tijdens het houthakken met zijn bezopen vader. Dani, die gelukkig niet zo onverstandig was als Fransje Hermans door in het hoge gras in slaap te vallen wanneer de maaitijd een aanvang nam, raakte bevriend met Pavel en genoot van de verhalen die hij vertelde. Dani was de overbuurjongen van Pavel en de verteller van het verhaal.
Al vijf jaar niet gezien of gehoord
Het is meer dan twintig jaar later wanneer de roman begint. Dani luistert in de nachtelijke uren als een slapeloze ziel naar praatprogramma’s op de radio. Plotseling hoort hij de stem van Pavel. Hij had hem al vijf jaar niet gezien of gehoord. De zekerheden van het communisme bestonden niet meer. Er was de ramp van Tsjernobyl waardoor ze hun dorp hadden moeten verlaten en er was de totale ineenstorting van de Sovjet Unie. Vroeger op school verhaalde de juffrouw over de verplichte waarheden, waarbij iedereen in slaap viel. Pavel daarentegen vertelde veel spannender over het socialisme en maakte iedereen nieuwsgierig naar zijn ontdekkingen in de boeken. Hij vertelde over ‘gebeurtenissen en personen ver buiten de streek waar ze woonden, over werelden die fonkelen van avontuurlijkheid.’
Frank Nellen vertelt de verhalen van Pavel smeuïg en met brille, waarbij de details belangrijk zijn.
Dani denkt terug aan de laatste keer dat hij Pavel had gezien. Doordat hij in de verkeerde bus stapte, kwam hij niet bij het Continental uit om zijn afwaswerk te gaan doen, maar bij de universiteit. Honderden studenten hadden zich in de bibliotheek van Kyiv verzameld en Pavel hield een vlammende toespraak waarin hij kameraad Gorbatsjov persoonlijk toesprak. Als apotheose gooide hij de buste van Lenin vanaf de balustrade naar beneden. Die bleek van gips te zijn.
Pavel was gedesillusioneerd en teleurgesteld in het communisme. Daarna verdween hij om niet meer terug te keren. Dat was vijf jaar eerder en de verhalen die Pavel op de radio vertelt gaan over de tragische geschiedenissen van de gewone mensen in Oekraïne, mensen die slachtoffer werden van het systeem. Pavel had altijd verhalen verteld ‘die continenten konden opschudden. Maar wat was daarin te ontdekken? Daarin had de mens zich niet laten zien zoals hij werkelijk was. Hij openbaart zich in het alledaagse.’
Onderkoelde, humorvolle wijze in De onzichtbaren
Dani besluit om een zoektocht naar Pavel te ondernemen. De zinloosheid van het werk dat Dani verricht in de lampenfabriek wordt door Nellen op onderkoelde, humorvolle wijze uit de doeken gedaan. Op een dag wordt er een megagroot spandoek van een modelarbeider in de fabriek opgehangen. Het is Pavel, met twee ogen! ‘De Unie moest toch wel ergens toe dienen.’ En tijdens een urenlange toespraak van de onderminister wordt er een onderscheiding gegeven aan kameraad Skoropadski, de directeur. Van de arbeiders klapte er niemand. ‘Die klootzak heeft nog nooit een dag gewerkt in zijn leven.’
Tijdens zijn zoektocht ontdekt Dani dat Pavel op de universiteit onderzoek deed naar de doorwerking van het fascistische idioom in de naoorlogse rechtspraak in Nederland en België. Frank Nellen brengt dit volkomen aannemelijk, alsof dit corebusiness was op de universiteit van Kyiv in de Sovjet-tijd. Pavel laat ook advertenties in kranten zetten met de vraag of mensen hem een brief wilden sturen waarin zij hun persoonlijke verhaal vertellen. Dozen vol brieven verzamelde hij op die manier. Verder gaat hij als een goede socialist ook meehelpen in een opruimingsprogramma van het rampgebied Tsjernobyl. Doordat de ramp wordt ontkend en er een zwijgplicht is voor de reservisten raakt hij in een apathische en depressieve gemoedstoestand. Pavel is een illusie rijker.
Frank Nellen vertelt de verhalen van Pavel smeuïg en met brille, waarbij de details belangrijk zijn. Het zijn te veel verhalen om er een samenvatting van te geven. Dat zou ook jammer zijn, want wat is leuker om deze verhalen zelf te lezen. De onzichtbaren is een heerlijk boek dat ik met veel plezier heb gelezen. Nellen is hiermee onderscheiden met de boekhandelsprijs 2024 en stond op de shortlist voor de LIBRIS Literatuurprijs 2024. Wat deze roman ook zo aantrekkelijk maakt, is dat een moreel oordeel er niet duimendik bovenop ligt. Het gaat om het vertellen van verhalen pur sang. En dat kan Frank Nellen.
Frank Nellen, De onzichtbaren. Amsterdam: Hollands Diep 2024, 264 pp., ISBN 9789048874736, hb., € 22,99.
Lees meer over de Libris Literatuurprijs op Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2024