Zijn Tom Waits programma opent Flip Noorman, opgegroeid in Breda, met het verhaal over de kromme en de rechte boom. De rechte boom schept op over zijn grote en rechte postuur. Veel beter zo dan om krom door het leven te gaan. Totdat de houthakkers komen…. De landelijke toernee van ‘Flip Noorman zingt Tom Waits’ is o.a. te zien in Veghel en Alphen.
door Hein van Kemenade
Je toerde al jaren door het land met eigen nummers en een eigen band, toen er opeens die avond in Paradiso was waar je liederen van Leonard Cohen speelde. Wat is er gebeurd dat je daar twee jaar mee op tournee ging?
“Het begint eigenlijk eerder. Ik was al met Paradiso in gesprek om een avond iets te doen wat ik nog niet eerder had gedaan. Toen overleed Leonard Cohen in de week dat ik dat gesprek zou hebben [2016]. Ik was een groot fan. Ik stelde voor om zijn liedjes te gaan zingen. Ik vertaalde er een paar en de avond ging goed. Een groot succes, hartstikke leuk. Na afloop kreeg ik veel mailtjes. ‘Kun je dit niet vaker doen?’ Dat bleef maar duren. Ik dacht: Het is zulke mooie muziek, laat ik het maar gewoon doen. Dat ging gemakkelijk naast het reizen met mijn eigen liedjes. Dat doe ik ook nog steeds. Dat kan naast elkaar bestaan in mijn praktijk.”
Biografie > Flip Noorman (1988) zong als kind in het Sacramentskoor in Breda. Hij is een zanger/theatermaker die bekend staat om zijn rauwe stemgeluid en eigenzinnige voorstellingen. Als frontman van zijn gezelschap ‘De Noormannen’ maakte hij diverse programma’s waarmee hij honderden keren speelde. Hij won de Wim Sonneveldprijs in 2014, werd driemaal genomineerd voor de Annie M.G. Schmidtprijs en won die prijs in 2023 voor zijn lied ‘Ze weten wie je bent’.
Naast zijn werk als zanger is Noorman ook docent, (stem)acteur en regisseur. Hij studeerde ‘Docent muziek’ aan Codarts in Rotterdam en ‘Wijsbegeerte’ aan de Universiteit van Amsterdam. Discografie: Belsse parese (2013); Make-Up (2016); De Big One (2018); Flip Noorman zingt Leonard Cohen: Live vanuit De Kleine Komedie (2020); Amor Fati: De originele soundtrack (2021); Love it (2022); Zingt Tom Waits (2023).
“Mijn kennismaking met Leonard Cohen begon ermee dat mijn vader mij meenam naar een concert in Ahoy. Ik kende hem wel in versies van anderen. Er gebeurde die avond iets magisch met die man en zijn gitaar, die drie uur lang de mensheid wist te bezweren. Ik was gehypnotiseerd. Dat hij daar gewoon stond en extreem poëtische teksten wist over te brengen. Ik kwam zelf uit de punk, maar was wel met tekst bezig.”
“Ik vind hem niet zo donker qua teksten, omdat hij juist vanuit een persoonlijkheid die neigt naar depressies en de zware kant van het leven, altijd licht leek te vinden in zijn teksten. Er is wel een heel donkere bodem. Dat vind ik zo mooi. Wanneer ik het vergelijk met Waits, die heeft een wat lichter karakter. Waits heeft meer uptempo en meer humor en cabaret van waaruit hij naar de donkerte afdaalt. Cohen en Waits zijn voor mij tegenpolen. Dat zegt iets over mijn smaak. Het werk van Cohen is poëzie. Als je hapklare brokken wilt hebben moet je bij het cabaret zijn. Er moet wel iets gecommuniceerd worden. Dat kan ook een mooie zin zijn waarover je moet nadenken, of die solo van een gitarist die iets toevoegt.”
Het gaat meer om de geest te vangen,
als je er niet uitkomt met je lettergrepen moet je concessies doen.
“Een vertaling moet in de muziek passen. Rijm en metrum staan wel erg vast. Een lied moet je kunnen zingen. Het gaat meer om de geest te vangen, waar het over gaat en als je dan niet uitkomt met je lettergrepen moet je concessies doen.”
Neem nou het lied ‘Dance me to the end of love’. Daar komt al in de tweede regel een ‘Burning violin’ voor. Hoe moet je dat duiden?
“Om te beginnen, dit lied heb ik niet vertaald, maar ik kan er wel iets over zeggen. Het is heel belangrijk te weten dat dit speelt in de concentratiekampen en dat daar de joodse klezmergroepen nog steeds muziek maakten in die wanstaltige situatie in het kamp. Dat daar die ‘Burning Violin’ genoemd wordt, dan voel je aan alles wat dat betekent. Vanuit die geest zou ik vertalen.”
“Wanneer ik vertaal, kijk ik nooit naar wat anderen gedaan hebben. Van Cohen heb ik ‘Suzanne’ niet kunnen vertalen, want dat heeft Rob Chrispijn voor Herman van Veen gedaan en dat is zo bekend en zit zo in je hoofd dat je daar bijna niet van loskomt. Ik ga het niet vertalen, maar als ik het zou doen dan zou ik één zin toch anders doen. ‘she’s half-crazy’ zou ik niet vertalen met ‘zij te gek is’. Dat is echt iets heel anders. Verder is het wel een mooie vertaling.”
Interessant in dit verband is de tweede regel in ‘First we take Manhattan’. Cohen zingt: ‘For trying to change the system from within.’ Kris De Bruyne vertaalt: ‘Breken, moest ik, binnen die termijn’, en jij vertaalt: ‘Voor het steunen van een nieuwe kapitein’. Hoe verklaar jij deze verschillen?
“Cohen vond dit een terroristenlied. Ik wilde die lijn van geweld volgen. Cohen bewonderde de compromisloosheid van de terrorist. Je wordt zo verdrukt dat je het heft in eigen handen neemt. Daar had hij compassie mee. En het feit dat je compassie voelt bij zoiets naars, namelijk dat iemand vanuit een overtuiging dit doet. Er zijn weinig terroristen in de wereld die niet uit een positie van verdrukking komen voordat ze overgaan tot geweld. Ik denk dat Cohen zich daaraan relateerde. Zonder het goed te praten kun je juist die spanning laten voelen in een lied.”
Een ander voorbeeld is komt uit ‘Bird on the wire’: ‘Like a bird on the wire, / like a drunk in a midnight choir / I have tried in my way to be free.’ Erik Bindervoet vertaalt dat met ‘Als een vink op het touw zit / Als een dronkaard zingt tot ie blauw ziet / Ga ik door tot ik mij heb bevrijd.’ En jouw vertaling is: ‘Als een mus op het schrikdraad / als een dronkaard die zijn gedicht maakt / zo heb ik, geprobeerd, vrij te zijn.’.
“En nu wil je zeker mijn oordeel? Dit nummer heb ik altijd het moeilijkst gevonden om te vertalen. Ik heb echt alles geprobeerd en vond uiteindelijk dat het niet te vertalen is. Ik zei het ook als introductie tijdens mijn optredens, dat ‘Like a bird on the wire’ zo’n iconisch beeld is. Het komt voort uit de tijd dat Cohen op het Griekse eiland Hydra woonde. Met depressies en met drugs zat hij echt aan de grond. Toen zag hij een mus op een spanningsdraad zitten en besefte dat ook op Hydra de moderniteit kwam. Ik ontkom er niet aan. Ik kan niet langer blijven vluchten. Het is zo’n sterk beeld van een vogel, die op een draad zit waar de spanning in voltages onder die pootjes doorloopt, zonder dat die geraakt wordt. Wanneer je dat vertaalt met ‘een vink op het touw’ – op het vinkentouw zitten – dan is alle spanning uit het beeld weg. Dat is suf. Dat is veilig. Klim maar eens in een hoogspanningsmast, dat voelt meteen spannender. Ik snap wel dat vinkentouw een woordgrap is, maar dat maakt het meteen cabaretesk. En dat voelt helemaal niet als Cohen.”
Luister naar Cohen-vertalingen van Flip Noorman:
We veroveren Manhattan
Hallelujah
Mus op het schrikdraad
Het verhaal van Isaac
Het lied ‘Hallelujah’ is een hit op crematies. In jouw vertaling en performance gaat het over seks. Hoe is het mogelijk dat een en hetzelfde lied zo totaal verschillend wordt uitgelegd?
“Het is me zelfs overkomen dat een vrouw na de voorstelling naar mij toe kwam en met tranen in haar ogen zei dat ze het op de crematie van haar moeder heeft laten horen, maar dat ze er nu achter was gekomen dat het over seks gaat.”
‘Hallelujah’ is een hit op crematies maar gaat over seks
“Dit is wel echt typisch Cohen, want wanneer het over religie gaat, heeft hij het vaak eerder over geweld en over seks. Je moet ook beseffen dat Cohen bijna acht jaar aan dit lied gewerkt heeft en dat hij in die tijd aan het scheiden was van zijn vrouw en van zijn kinderen. Dus wanneer je hem dan hoort zingen over Samsom en Delila, een bijbels thema waarbij Delila het haar van Samsom afknipt waardoor hij zijn kracht verliest, dan heeft hij het over zijn eigen scheiding. Het is een scheidingslied. En alle misstappen die Cohen daarin heeft gemaakt, want hij was natuurlijk geen trouwe man.”
In 2014 kreeg je op het Amsterdams Kleinkunst Festival de Wim Sonneveldprijs. De jury schreef dat jouw optreden hen deed denken aan Tom Waits. Was dat een vooruitziende blik?
“Je moet weten dat Waits een jeugdliefde van mij is. Cohen ontdekte ik pas rond mijn twintigste. Ik zat in de punk en Waits kwam ineens langs op een punk-CD. Hij was om onafhankelijk te zijn van de mainstream platenindustrie naar een punklabel gegaan en zo ontdekte ik hem. En mijn vader bleek alle platen van Tom Waits te hebben! Ik ben toen echt gaan luisteren. Het zit vanaf toen in mijn DNA.”
Het vertalen van Tom Waits is een heel ander verhaal dan van Leonard Cohen.
Dat is het zeker. Waits is veel groovier, voor mij is Waits de intuïtie en de fantasie. Hij vindt in zijn refrein een thematiek en daarna gooit hij zijn hengel in die vijver en dan ziet hij wel wat eruit komt. Dan is hij supervrij. En super jazzy. Wat dat betreft kom je bij Cohen in de tempel Cohen binnen. Daar is elk woord overwogen. Je komt niet met vieze schoenen binnen. Bij Waits zit er iets meer spel in, heb je gevoel dat hij overal is met zijn gedachten. Zo kan hij een kinderlied over hoeren laten gaan. Bij Cohen staat alles precies op zijn plek. Hij is de traditionele dichter die overal zo goed over heeft nagedacht. Klassiek versus jazz zou je heel kort kunnen zeggen.”
“In het vertalen van Waits kun je je heel wat veroorloven. In Nederland bestaat de traditie van volrijm in kleinkunst en in vertalingen van Franse chansons. Waits en Cohen halfrijmen constant. Ze gebruiken het metrum helemaal niet streng. Als vertaler heb je bij beiden eigenlijk veel mogelijkheden.”
“Tom Waits staat bekend als een stem, een schreeuwende stem en niemand let op zijn teksten. Terwijl hij een geweldige tekstschrijver is. Ik vind hem heel erg goed. Dus toen ik een programma over Tom Waits wilde gaan maken, was het voor mij overduidelijk om te laten zien wat een goede tekstschrijver hij is. Dus dan kan je wel op zijn Jan Rots je eigen mening net zo belangrijk vinden als die van de schrijver, maar ik voelde dat niet. Ik wilde Tom Waits helemaal voor het voetlicht brengen. Ik probeerde dus in eerste instantie zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst te blijven, totdat het voor mij niet meer werkte.”
Tom Waits staat bekend als een schreeuwende stem,
maar niemand let op zijn teksten.
Hij is een geweldige tekstschrijver.
Een goed voorbeeld is ‘Keep me satisfied’ in het lied ‘Chocolade Jezus’ dat jij vertaalt als ‘Voel ik Jezus diep in mij’. ‘Can satisfy my soul’ wordt ‘Die mijn ziel tevreden houdt’. Wanneer ik jou dat lied hoor zingen, krijgt de regel ‘Voel ik Jezus diep in mij’ ineens een heel andere betekenis. Was dat ook de bedoeling?
“Ja, dit is zo’n moment dat ik niet helemaal uit de vertaling kwam en er zelf een grapje bij verzon.”
In het lied ‘Christmascard from a Hooker in Minneapolis’ / ‘Kerstkaart van een hoer op Katendrecht’ maak je van een ‘dirty bookstore’ een ‘curiosawinkel’. Dat wil ik als boekhandelaar natuurlijk niet horen.
“Ik kwam er niet uit met die ‘dirty bookstore’, dan denk je gauw aan het pornografische. Maar ik kon daar geen goed woord voor vinden en ook niet binnen het metrum blijven. Het gaat hier om de sfeer van een vervallen buurtje en ik vond curiosawinkel daar goed in passen. Een ‘dirty bookstore’ is zo lekker Engels.”
“Ook ‘Ondergronds’ is zo’n nummer. Het is voor mij altijd een heel raar lied geweest. Ik dacht dat het over mieren ging, want Waits heeft ook een ander lied over een bioloog en mieren. Hij is ook een groot mierenfan en ik dacht dus dat ‘Ondergronds’ ook over mieren ging. Maar het blijkt dat je in New York in de rioleringen allerlei subculturen hebt. In stukken riolering die niet meer gebruikt worden, vinden underground feesten plaats. Dat dit de eerste inspiratie voor Tom Waits was voor dit nummer. Toch handig om te weten wanneer je gaat vertalen.”
‘Tom Traubert’s Blues (Waltzing Matilda)’ heeft ook een verhaal met dubbele bodems.
“Altijd bij dit soort nummers heeft hij vijf verhalen. Mathilde Bondo, de Deense zangeres heeft hij echt ontmoet. En omdat Kopenhagen ook in de titel voorkomt is dit wel een waarschijnlijk verhaal. Maar hij heeft voor dit lied ook veel opgetrokken met zwervers in New York. En ‘Waltzing Matilda’ is natuurlijk een soldatenlied, waarbij de ‘matilda’ de plunjezak is. Met je rugzak op pad gaan, wat een slimme manier is voor zwerven.”
Begin dit jaar kreeg je de Annie MG Schmidtprijs voor je lied ‘Ze weten wie je bent’. De jury zegt over het winnende lied: ‘Vanaf de eerste noten grijpt dit nummer je bij de strot. En het laat niet meer los. Met een handvol gedachten en indrukken brengt Flip Noorman ons in het oog van de storm in zijn hoofd. De muziek jaagt de mentale kortsluiting op, het strijkarrangement van Vera van der Bie zet strepen en uitroeptekens onderweg.’ Ik denk dat je hier heel blij mee geweest bent.
“Ja, zeker. Ik was ook twee keer eerder genomineerd. In dit nummer komt heel veel samen. De toffe band, de virtuoze vioolpartij, dat het sociaal geëngageerd is en boeiend qua sound, anders dan ik gewend ben. Dus het voelde voor mij als een goed nummer. Het is niet het meest toegankelijke nummer, maar dat ben ik zelf ook niet.”
‘Ze weten wie je bent’ is niet het meest toegankelijke nummer, maar dat ben ik zelf ook niet.
“Het gaat in dit lied om een psychose. Het verhaal erachter is dit: Ik ben met een psychiater en soms liggen we samen in bed en heeft zij nachtdienst. Dan wordt ze wakker gebeld en is het mis op de kliniek. Er moet de keuze gemaakt worden om iemand plat te spuiten. Iemands leven verandert op dat moment. Het is niet leuk om zoiets mee te maken. Door allerlei verpleegkundigen word je overmeesterd, een soort politie, en dan krijg je ook nog een spuit in je bil waardoor je knock-out gaat. Dat is een tragiek. Dat is ook waar voor mij kunst het meest tot leven komt. Ook als je geen alternatief kent. Als iemand werkelijk een gevaar voor zichzelf of voor anderen is, ja, wat moet je dan. Voor die persoon die dat op dat moment meemaakt is dat zo traumatiserend. En dat vond ik een goed en wrang gegeven om een nummer over te maken, vanuit het perspectief van degene die platgespoten wordt.”
Je heb jaren gereisd met Leonard Cohen en nu met Tom Waits. Wie is de volgende artiest die je gaat meenemen op tournee?
“Sowieso ga ik met een eigen programma op pad. Vanaf januari ga ik ‘Moordbalades’ spelen. Dat is een programma dat ik heb geschreven voor het ‘O Festival’ in mei 2023. Dat hebben we daar gespeeld en op Oerol. Van januari tot april 2024 gaan we op tournee en op 5 mei staan we in De Kleine Komedie. Dat zijn liedjes over moord en dat doe ik samen met Vera van der Bie en nog twee jongens van het Amsterdams Andalusisch Orkest, Mehmet Polat (ud) en Alper Kekeç (percussie). Deze band heb ik omgedoopt tot ‘de Moordmannen’. Het wordt een rauwe avond vol krankzinnige meezingers, kroeggevechten, karakters die het recht in eigen handen nemen, slaapwandelaars en gewelddadige dood die van levensvreugde uit elkaar spat.”
“Daarna ga ik weer een eigen programma maken, geïnspireerd op Animal Farm van George Orwell. Daar moet ik nu aan gaan werken en dat spelen we in mei op het ‘O Festival’ en vanaf september 2024 gaan we toeren. Dus Orwell is mijn volgende maat. Ik ga het helemaal uit die Sovjet tijd trekken. Ik heb een voorwoord van Orwell gevonden dat lang gecensureerd is geweest. Daarin beschrijft hij dat alles wat hij schrijft over onderdrukking ook in het vrije westen kan plaatsvinden, onder druk van de publieke opinie. Het zou gewoon in Engeland kunnen gebeuren. De revoluties staan voor de deur, klimaat, er zijn oorlogen, we hebben een kernwapenprobleem. In mijn idee wil het vrije westen er niet aan om die problemen op te lossen en lijkt het ook alle oplossingen te onderdrukken. En dan wil ik Orwell naar deze tijd verplaatsen en elk karakter een nummer te geven. Vrij, maar in de geest van Orwell.”
‘Flip Noorman zingt Tom Waits’, 8 december 2023 in De Blauwe Kei in Veghel en 14 december in Theater Den Heuvel in Alphen. Voor de complete spellijst zie: www.flipnoorman.nl
© Brabant Cultureel 2023