In het kader van November Music voert Philzuid (philharmonie zuidenederland) op 8 november 2023 ‘Into Silence’ van Jo Sporck uit. Een première ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de componist. Dirigent Ed Spanjaard laat zijn licht schijnen over dit moeilijke werk.
door Camiel Hamans
Bij een verjaardag hoort muziek. Doorgaans een meerstemmig vals ‘Lang zul je leven’, maar daar kan bij een componist niet mee worden volstaan. Die verdient een concert met eigen werk. Tilburger Jo Sporck (1953), krijgt vanwege zijn zeventigste verjaardag zo’n concert, de wereldpremière van zijn Tweede Pianoconcert ‘Into Silence’. Het concert wordt hem aangeboden door Philzuid, onder leiding van Ed Spanjaard en met de jonge solist Mattias Spee. Verder staat het bekende Requiem van Fauré op het programma, dat wordt uitgevoerd in het kader van November Music, het belangrijke festival voor eigentijdse muziek in ’s-Hertogenbosch.
Het is een werk van contrasten
“Helaas gaat het stuk maar eenmaal”, zegt dirigent Ed Spanjaard met spijt in zijn stem. “Niet alleen vanwege het stuk, maar ook vanwege de vele energie die we erin moeten stoppen om tot een goed resultaat te komen. Bovendien bezinkt een stuk als je het vaker kunt spelen en het tussendoor even kunt laten rusten. Het is een lang stuk, wel vijfendertig minuten, en het is een werk van contrasten. Heel wonderlijk, het begint met de aanduiding teder, maar vlak erna geeft de componist aan dat we ‘op wrede’ wijzen verder moeten gaan. De eerste helft van de eerste maat vraagt om felle accenten, maar in de derde maat wordt het al doodstil.”
“De piano begint als een orkeststem, speelt alsof die een klarinet is of een viool. Vanaf maat vijftien wordt de piano tweestemmig, maar pas vanaf maat vijfentwintig komt hij naar voren als solo-instrument. Later in het stuk mengt de stem van de piano zich met die van de celesta, een met een klavier bespeeld klokkenspel, en in de laagte met de fagot. Het stuk is een lijnenspel, een weefsel dat het hele werk omvat.”
Jo Sporck heeft het ons niet gemakkelijk gemaakt.
“Wat ook opvalt, is dat er geen cadensen voor de piano zijn. Dat zijn stukken waarin de solist speelt zonder orkestbegeleiding. In de bekende, grote pianoconcerten biedt de componist de pianist de gelegenheid om in de cadensen zijn virtuositeit te tonen. In het verre verleden waren dat vaak improvisaties, maar nu spelen de meeste pianisten cadensen die door beroemde voorgangers zijn gecomponeerd. In dit concert van Jo Sporck niets van dat alles. Er is er in feite alleen een echte cadens voor de paukenist die een groot aantal maten alleen speelt op vier of vijf pauken. Bas Voorter, de paukenist van Philzuid en een van de beste paukenisten van Nederland, heeft er zijn handen vol aan en heeft zich met zijn vragen ook al tot de componist gewend.”
Tegenover de pedanterie die overheerst onder moderne componisten
“Jo Sporck heeft het ons niet gemakkelijk gemaakt. Tot vijf minuten voor het eind bestaat het stuk uit één motorische beweging. Normaliter bestaat zo’n concert uit drie delen. Maar zoals al gezegd, er zijn wel contrasten. Vanaf het eerste begin. Het lijkt alsof er twee karakters tegenover elkaar staan, een poëet en een strijder. Alsof zich in Jo Sprock, die, als je hem ontmoet, overkomt als een kalm en bedachtzaam mens, een vulkaan, een knetterend innerlijk vuur verbergt. Ergens in het stuk geeft Sporck aan dat de volgende passage ‘arrogante’ gespeeld moet worden. Dus op arrogante wijze. Zo’n aanwijzing ben ik nog nooit tegengekomen. Ik vermoed dat Sporck hiermee een innerlijk wraakgevoel wil uiten tegenover de pedanterie die zo overheerst in de wereld van de moderne componisten.”
“Wat ook uitzonderlijk is, zijn de metrumwisselingen. Ik heb, denk ik, zo’n vijfhonderd wereldpremières gedaan. Dus ik ben niet voor een kleintje vervaard. Toch schrok ik toen ik de partituur bestudeerde. Bijna elke maat heeft een ander metrum. Maat zes heeft bijvoorbeeld een slagpatroon van 3 + 2, maat zeven 3+2+3 en maat acht 3+3+3. Nu doet Strawinsky dat in de ‘Sacre du Printemps’ ook, dus dat kan allemaal uitstekend, maar het vereist veel voorbereiding. Voor een dirigent betekent dit een wisselslag. Meestal is het metrum bovendien herkenbaar in een van de instrumenten, maar als die heel zacht moeten spelen, horen de anderen het niet en moeten die dus blijven tellen. Je kunt bij zoveel wisselingen makkelijk de draad kwijt raken, dirigent zowel als orkestlid.”
“Je kunt de partituur vergelijken met een artikel dat na elke drie woorden van typografie verandert, eerst gewoon romein, dan cursief, dan gespatieerd, vervolgens kapitaal, daarna gotisch enzovoorts. Het verhaal verandert niet, maar de lezer moet steeds omschakelen. De lezer, dat zijn in ons geval de leden van het orkest en de dirigent. Soms merk je dat zo’n afwisseling samenvalt met de bedoeling van de componist en dat geeft een goed gevoel. Maar het blijft hard werken. Je kunt natuurlijk het probleem omzeilen door je alleen maar met het metrum bezig te houden, maar dan wordt het een stramme uitvoering. Het moet wel muziek worden. Dat verdient het stuk, het is een elegant werk, rank van instrumentatie.”
Een zware klus tot een goed eind brengen
“Ook al hebben we maar drie repetities, ik ben ervan overtuigd dat we deze zware klus tot een goed eind kunnen brengen. Orkest, solist en ik zelf hebben ons grondig voorbereid. Bovendien ken ik solist Mattias Spee goed. Vorig jaar hebben we een CD gemaakt met werken van Hans Henkemans, een vriend van mijn vader die al zijn manuscripten en onuitgegeven werken aan mij heeft nagelaten.
En ik ben blij dat ik met Philzuid kan werken. Zoals je weet, ben ik jaren vaste dirigent geweest van het LSO, Limburgs Symfonie Orkest, dat in de philharmonie opgegaan is. Ik ken dus nog veel musici in het orkest. De vorige week, toen ik een ander programma met ze deed, zei contrabassist Lisa Blok, die al wachtend in een baskist kleurige wintersokken zat te breien, dat ze blij was dat ik voor het orkest stond. Zo voel ik het ook. ‘Into Silence’ is een pittige opgave, maar we komen een heel eind.”
Philzuid en Studium Chorale onder leiding van Ed Spanjaard: Gabriel Fauré, Requiem; en Jo Sporck, Into silence. Piano Mattias Spee. Grote Kerk, Kerkstraat 20, ’s-Hertogenbosch, 8 november 2023. Aanvang: 20.45 uur.
philzuid.nl > concerten > November Music Den Bosch > 8 november
Lees ook op Brabant Cultureel:
Tilburg verheft zich op de vleugels van wervelwind Jo Sporck
© Brabant Cultureel 2023