Arnold van Eyndhoudts uit Aarle maakte in de zestiende eeuw als Arnoldus Arlenius naam als kenner van het oude Grieks, als tekstbezorger van klassieke teksten en samensteller van een belangrijk Grieks-Latijn woordenboek. Op zaterdag 14 oktober 2023 viert Aarle-Rixtel deze geleerde zoon met een Arleniusdag.
door Lauran Toorians
De introductie van de boekdruk met losse letters halverwege de vijftiende eeuw leidde in Europa tot een revolutie die vergelijkbaar is met de opkomst van het internet. Plotseling werd het mogelijk informatie in (relatief) grote oplages (relatief) goedkoop toegankelijk te maken voor grote groepen lezers. Eerder moest elk boek met de hand worden gekopieerd en was elk afschrift een uniek exemplaar en nu kon plotseling een oplage worden geproduceerd en werd het gemakkelijk om bij te drukken en dan waar nodig correcties aan te brengen. Boeken – en al snel ook pamfletten en nieuwsbladen als de voorlopers van kranten – kwamen beschikbaar voor veel meer mensen dan ooit mogelijk was geweest.
Van één en dezelfde tekst ontstonden verschillende versies
Deze ontwikkeling voedde de behoefte aan goede, betrouwbare teksten. Het was immers al lang duidelijk dat handgeschreven kopieën zelden volledig foutloos zijn en dat elke keer als er weer een afschrift werd gemaakt, oude fouten konden worden overgenomen. Daarnaast brachten kopiisten ook bewust wijzingen aan, bijvoorbeeld om een tekst te moderniseren of aan te passen aan een nieuw publiek. Daardoor ontstonden van één en dezelfde tekst verschillende versies (‘redacties’ is de term) en bij de drukkers ontstond al snel de behoefte om een zo goed (oorspronkelijk) mogelijke tekst van een klassiek werk te drukken. Dat was van belang bij Bijbels en theologische werken, maar werd al snel algemener gewaardeerd.
Bij de Bijbel leidde dit ook tot het bewustzijn dat de gangbare Latijnse tekst een vertaling is en dat er daarnaast ook andere vertalingen bestonden. Zowel de opkomende reformatie als het Roomse verweer daartegen zagen de noodzaak om naar de originele teksten te gaan om te zien hoe betrouwbaar die Latijnse versies nu eigenlijk waren. Dat vereiste kennis van het Hebreeuws en Aramees voor het Oude en Grieks voor het Nieuwe Testament, talen die in de middeleeuwen in West-Europa nauwelijks bekend waren. En die theologische noodzaak leidde weer tot belangstelling voor die talen zelf. Met name het Grieks opende daarmee een nieuwe ingang naar kennis en literatuur uit de Klassieke Oudheid. Die kennis was in de middeleeuwen niet volledig vergeten geraakt, maar berustte steeds op indirecte vertalingen of informatie ‘van horen zeggen’.
Deze hernieuwde belangstelling leidde op zijn beurt tot een speurtocht naar oude Griekse en Latijnse teksten die her en der nog in bibliotheken bewaard waren gebleven en daar in vergetelheid waren geraakt. Het resultaat van dit alles kennen wij als ‘humanisme’, een beweging waarin zelf kritisch denken de plaats innam van het voetstoots aannemen van wat op basis van (leer)gezag werd verkondigd. Een Nederlanders die hier wereldberoemd mee werd en die leefde tijdens de ‘eerste generatie’ van de boekdrukkunst is Desiderius Erasmus. Hij bracht de studie en de kennis van het Latijn en het (Klassieke) Grieks op een nieuw en modern peil.
Zij maten zich Latijnse namen aan
Het zou opschepperij zijn om te stellen dat Nederlanders (en Vlamingen) hierin voorop liepen, maar het is een feit dat meerdere Nederlanders een belangrijke rol speelden. Omdat het Latijn de taal van de wetenschap was en zij in het Latijn publiceerden, maten zij zich ook Latijnse namen aan. Zo werd Erasmus voluit Desiderius Erasmus Roterodamus en kennen we bijvoorbeeld ook de arts en taalkundige Johannes Goropius Becanus (Jan van Gorp uit (Hilvarenbeek), filoloog en filosoof Justus Lipsius (Jodocus Lips) en drukker Franciscus Raphelengius (Frans van Ravelingen). Uit Gemert kwam de schrijver van Latijnstalige toneelstukken Georgius Macropedius (Joris van Lanckvelt).
Ook Laurentius Torrentinus (misschien Laurantius aan de Beek; zijn vader heette Van den Bleeck, maar woonde aan de beek de Rips) kwam uit Gemert. Hij woonde vanaf 1532 in Bologna, waar hij samen met zijn streekgenoot Arnoldus Arlenius Peraxylus (Arnold van Aarle van Eyndhoudts) een boekhandel dreef. In 1547 trok Torrentinus naar Florence waar hij in opdracht van Cosimo I de’Medici werkte als typograaf en drukker. Hier overleed hij in 1563 waarna zijn weduwe en zoon het bedrijf nog tot in 1570 voortzette. Zijn drukken zijn beroemd om hun kwaliteit en esthetische schoonheid en droegen in belangrijke mate bij aan het verbreiden van kennis aan weerszijden van de Alpen.
In dienst van een Spaanse edelman
Arnoldus Arlenius (1510-1582) kwam zoals zijn naam verraad uit Aarle (-Rixtel) bij Helmond. Hij legde zich toe op het Klassiek Grieks. Voordat hij met Torrentinus samenwerkte in Bologna was hij in Venetië als bibliothecaris in dienst van de Spaanse edelman Diego Hurtado de Mendoza die een omvangrijke bibliotheek opbouwde en een speciale belangstelling had voor Griekse handschriften. Hiermee kon Arlenius de eerste gedrukte Griekse editie bezorgen van de werken van Josephus, de joodse historicus – en generaal – die in de eerste eeuw na Christus een omvangrijke geschiedenis van de joden schreef. Dus ook over de tijd van Jezus en de vernietiging van de tempel in Jeruzalem. Diego de Mendoza was zelf ook een geleerd man die historische werken publiceerde. Zijn oudere broer Antonio de Mendoza was vicekoning in achtereenvolgens Mexico en Peru, allebei net gekoloniseerd. Hij zal dus ook uit de eerste hand kennis hebben gehad van die gebieden.
Een tweede belangrijk meesterwerk van Arlenius is een groot Grieks-Latijn woordenboek dat in 1546 in Venetië werd gedrukt en dat een doorbraak betekende in de studie van het Grieks. Dat hij zelf trots was op zijn bijdrage aan de wetenschap blijkt wel uit het feit dat zijn naam Van Eyndhouts niet in het Latijn vertaalde, maar in het Grieks: Peraxylus. Nu is Arlenius niet alleen nog een beroemdheid onder mensen die zich bezighouden met het humanisme en de wetenschapsgeschiedenis van deze belangrijke periode. Ook in zijn geboorteplaats Aarle wordt hij herdacht. Op zaterdag 14 oktober 2023 wordt in Aarle-Rixtel een Arleniusdag gehouden, een cultuur-historische dag in het teken van het leven en werk van Arlenius en van de eeuw waarin hij leefde.
In april 2023 togen dertig geïnteresseerden met een bus naar Florence om daar voor negenhonderd euro in antiquariaat Fortebraccio een origineel exemplaar te kopen van het Grieks-Latijnse woordenboek van Arlenius te kopen. Dat is geschonken aan de heemkundevereniging in Aarle-Rixtel. En nu is er dus de Arleniusdag om de geleerde breder onder de aandacht te brengen. Plaats van handeling is Café-zaal ‘Bij Van Dijk’ in het centrum van Aarle-Rixtel waar vanaf 13.30 uur een mooi programma is samengesteld met sprekers, interviews, workshops, een rondleiding door het dorp, muziekoptredens en een uitgebreid Italiaans buffet. Uiteraard is ook het in Florence verworven boek van Arlenius die dag te bewonderen. De presentatie is in handen van Wim Daniëls. Het volledige programma duurt tot half tien in de avond en de deelname kost zestig euro.
Inschrijven kan via arlenius@wimdaniels.nl. U krijgt dan bericht of er nog plaats is en naar welk rekeningnummer het deelnamebedrag moet worden overgemaakt. Eventuele vragen kunnen naar ditzelfde mailadres.
Foto voorpagina: 2 pagina’s van het Grieks-Latijnse woordenboek van Arlenius, gekocht door dertig geïnteresseerden uit Aarle-Rixtel. Foto > antiquariaat Fortebraccio, Florence
Lees ook op Brabant Cultureel:
Column Jace van de Ven over Johannes Goropius Becanus
© Brabant Cultureel 2023