‘Het geheim van de Peperstraten’ is een weerslag van een zoektocht van Marja van Trier naar de betekenis van het woord peper in de straatnaam. Nee, het heeft zelden met specerij te maken. Ze bracht alle Peperstraten in kaart en beeld, de meeste in eeuwenoude binnensteden, en stelde een curieus straatnamenboek samen.
door Emmanuel Naaijkens
Op 12 juni 1945 berichtte de communistische krant De Waarheid – ‘Volksdagblad voor Nederland, editie De Veluwe’ – over een straatnamenkwestie in Haarlem. Twee communistische leden van het verzet waren in de oorlog door de nazi’s omgebracht. Bij wijze van eerbetoon kregen zij ieder een straatnaam. Twee bestaande straatnamen in Haarlem werden voor dat doel opgeofferd. Een van de verzetsmensen heette L. Peper en zo kreeg Haarlem een Peperstraat. Opnieuw, want ooit was er al een Peperstraat(je) geweest, in de eeuwenoude binnenstad, maar die verdween in 1927 nadat de gemeente de grond deels verkocht aan een particulier.
De herkomst van de naam van de nieuwe Peperstraat in Haarlem is dus gemakkelijk te verklaren, ze verwijst naar een persoon. Maar bij die tientallen andere Peperstraten in Nederland is dat nog niet zo eenvoudig. Voor Marja van Trier (Loon op Zand, 1959) een intrigerende puzzel waarin zij zich helemaal heeft vastgebeten. Haar zoektocht resulteerde in een boek Het geheim van de Peperstraten, waarin ze alle, voor zover bekend, straten met die naam in kaart en in beeld bracht.
Peper in straatnamen is niet afgeleid van waterpeper
Het idee ontstond toen zij in Oss door de Peperstraat liep en zich afvroeg waar die naam vandaan komt. Vroeger was er, zo wilde het verhaal, in die straat een paardenmarkt. En om de dieren vuriger te maken, zodat ze beter waren te verkopen, stopten de handelaren peper in hun kont. Nog altijd een uitdrukking om mensen die niet vooruit zijn te branden in de actiemodus te zetten. Maar er is in Oss op die plek nooit een paardenmarkt geweest, dus Van Trier ging op zoek naar een andere, meer plausibele verklaring voor de naam Peperstraat. In haar boek somt ze een aantal theorieën op die ze geen van alle sluitend vindt. Een van de bekendste is dat met ‘peper’ een plant wordt bedoeld die geneeskrachtige werking zou hebben, namelijk ‘waterpeper’. Maar die uitleg, zo toont ze aan, klopt niet.
Toen ze alle Peperstraten op een rijtje zette, viel haar op dat de meeste gelegen zijn in plaatsen met een middeleeuwse binnenstad. Met andere woorden, ze hebben een eeuwenlange geschiedenis. Daarmee kon ze de verklaring wegstrepen dat Peperstraat verwijst naar de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), die een fortuin verdiende met de handel in specerijen zoals peper. De VOC is opgericht in 1602 en ging in 1800 roemloos ten onder. Veel van de Peperstraten zijn aantoonbaar ouder.
Pepersteen is een ander woord voor tufsteen
Wat dan wel het geheim is? Volgens Van Trier is de naam opmerkelijk genoeg te herleiden tot tufsteen. In haar boek gaat ze daar uitgebreid op in, maar samengevat komt het erop neer dat tufsteen, een in de middeleeuwen veel gebruikt bouwmateriaal, over waterwegen werd aangevoerd. Een ander woord voor tufsteen was in het Italiaans ‘peperino’, in het Duits ‘Pfefferstein’ en in het Nederlands ‘pepersteen’.
De straten die liepen vanaf de kade langs een waterweg naar de bouwplaatsen van een kerk of kasteel werden vernoemd naar die pepersteen. In de buurt van die nieuwe gebouwen werd vaak ook de markt ingericht. De Peperstraat bleef dan in gebruik als de kortste weg van de markt naar het water. In Gouda is dat nog goed te zien, daar loopt nog altijd parallel aan de Peperstraat een gracht.
Marja van Trier telde in Nederland in totaal 108 pepernamen, verdeeld over 102 straatnamen (driekwart Peperstraat), drie toponiemen en drie boerderijen. Noord-Brabant voert de lijst aan met tweeëntwintig Peperstraten, of varianten op die naam. De lijst is inmiddels langer omdat er naar aanleiding van het verschijnen van het boek nieuwe informatie opduikt. Zo zou Hilvarenbeek ooit een Peperstraat hebben gehad, en in Heusden is eveneens een straat met die naam, later omgedoopt in Ridderstraat.
P E P E R K O E K
Het woord peperkoek (ontbijtkoek) heeft weinig of niets te maken met een recept waarin peper een belangrijke smaakmaker zou zijn, want dat is niet zo. Marja van Trier legt een relatie met de peperstenen (tufsteen) die in vroeger eeuwen in de bouw werden gebruikt. Volgens de auteur is het opvallend dat het formaat van die middeleeuwse steen min of meer overeenkomt met het formaat van een peperkoek. Ook qua structuur en kleur is de gelijkenis frappant.
Om dat overzicht te kunnen samenstellen, was een monnikenwerk. Gelukkig kun je in deze tijd gebruik maken van digitale bronnen die je achter je bureau kunt raadplegen. Interessant voorbeeld is dat zij geavanceerde hoogtekaarten heeft gebruikt om te laten zien hoe een bepaald tracé ooit liep, of nog loopt. En ze kreeg wetenswaardigheden aangereikt door tal van personen, lokale historische verenigingen en instanties in het land.
In het boek ruimt Van Trier voor elke Peperstraat, of variant, twee pagina’s in waarin ze de (straat)naam context geeft. Met in een notendop de geschiedenis van de locatie, verluchtigd met oud en eigentijds beeldmateriaal, fragmenten van kaarten en zo nu en dan krantenknipsels. Je hebt Peperstraten in alle soorten en maten. Smalle stegen, rustige woonstraten (zoals in Eindhoven), landelijke straten (onder meer in Harn N.B.), maar ook hele voorname zoals de deftige Peperstraat in ’s-Hertogenbosch. Die laatste straat duikt al op in een schepenbrief van 1303: ‘de vico dicto Peperstrate’.
Uitgelichte foto: Peperstraat in Oss > RagingR2 / Wikimedia Commons
Marja van Trier, Het geheim van de Peperstraten. Pepernamen in Nederland. Loon op Zand: Stichting StuipZand 2023, 255 pp., ISBN 9789080539464, hb., € 20.00. Te bestellen via marjavantrier@gmail.com.
© Brabant Cultureel 2023