De Grote Kerk in Breda herbergt vanouds diverse vogels: van een witte duif die de Heilige Geest symboliseert tot de fantasievogels in de koorbanken. Tijdelijk hebben ze gezelschap gekregen van talloze andere vogels, gezien door veertien internationale topfotografen. ‘Vrije Vogels’ is een prachtige fototentoonstelling.
door Joep Eijkens
Karasu (1986) van de Japanse fotograaf Masahisa Fusake hoort voor menigeen tot de mooiste fotoboeken die ooit verschenen zijn. Raven, in Japan symbool voor een slecht voorteken, spelen er een hoofdrol in. Ze roepen een zwaar melancholische sfeer op van eenzaamheid en verlatenheid. Het boek kwam me even in gedachten bij het zien van de foto’s van de Zuid-Koreaanse fotografe Kyunghee Lee (1958) in de tentoonstelling Vrije Vogels in de Grote Kerk in Breda. Er zit zelfs een foto bij die zo uit Fukases meesterwerk afkomstig zou kunnen zijn, maar verder zijn de verschillen groter dan de overeenkomsten.
Bijzonder project van Franse uitgeverij Atelier EXB
De tentoonstelling Vrije Vogels, eerder al te zien in onder meer Toulouse en Brussel, is voortgekomen uit een bijzonder project van de befaamde Franse uitgeverij Atelier EXB. Die geeft sinds 2018 de fotoboekenserie ‘Des oiseaux’ uit over vogels, gezien door bekende internationale fotografen. Inmiddels zijn veertien boeken verschenen van evenzoveel exposanten.
Wat de Nederlandse editie betreft, is de tentoonstelling een coproductie van Atelier EXB, BredaPhoto en de Grote Kerk Breda. Het is de derde keer dat beide laatstgenoemde partijen met elkaar samenwerken. En net zoals tijdens de fotofestivals in 2020 en 2022 blijkt opnieuw wat voor een schitterende locatie de Grote Kerk is voor een grote fototentoonstelling. Gezien de vele aan de eredienst onttrokken kerken in binnen- en buitenland waar ook (foto)tentoonstellingen worden gehouden, is dat misschien ook niet zo heel verrassend.
De foto’s vormen samen een sterke eenheid
Als je na het passeren van de hoofdingang in de kerk rechtsaf slaat, zie je aan de linkerhand eerst de expositie van Yoshinori Mizutani (1987, Japan). Hij maakte een mooie serie met in de hoofdrol felgekleurde slanke vogels die mij familie lijken te zijn van de in Nederland oprukkende schreeuwerige halsbandparkiet. De foto’s zijn heel verschillend – sommige doen abstract aan – maar toch vormen ze samen een sterke eenheid.
Totaal anders zijn de foto’s van kraaien van de eerder genoemde Kyunghee Lee, alleen al omdat het gaat om zwart-wit fotografie op een kleiner formaat. De fotografe neemt ‘ons mee in de mysterieuze wereld van deze vogels die een symbolische rol spelen in vele mythen en legenden’, lezen we in de begeleidende tekst.
Na Lee, die hier haar debuut maakt als expositiedeelnemer, komt de bezoeker terecht in de zoals altijd wonderlijke en vervreemdende wereld van mens en dier van Roger Ballen (1950, Zuid-Afrika). Raadselachtig, absurd, surrealistisch en niet op de laatste plaats theatraal. Begonnen als documentair fotograaf heeft Ballen al snel de werkelijkheid naar zijn hand gezet. Je zou kunnen spreken van geënsceneerde fotografie, maar nog beter is de in de toelichting gebruikte term ‘documentaire fictie’. Sommige hier getoonde foto’s zouden illustraties kunnen zijn van nachtmerrie-achtige verhalen. Wat mij betreft één van de interessantste bijdragen van de hele tentoonstelling.
Een aparte kijk op wouwen
Na de mij weinig zeggende fotoserie van Terri Weifenbach (1957, VS) over vogels in haar tuin, komt de expositie van Paolo Pellegrin (Italië) in zicht. Verrassend, want ik kende hem uitsluitend als internationaal befaamde fotojournalist. Nu biedt hij een aparte kijk op roofvogels. Om preciezer te zijn: op wouwen. Meer dan levensgroot worden ze getoond tegen een koud blauwgrijze achtergrond waarop ook weer nóg groter opgeblazen soortgenoten rondvliegen. Nu eens zwevend, dan weer naar beneden duikend of pirouettes draaiend, voeren ze een mooie luchtshow uit. De zaaltekst spreekt van ‘een meesterlijk ballet’.
Intrigerender vind ik de vogelfoto’s van Graciela Iturbide (1942, Mexico). Daar zitten foto’s bij die door hun dreigende atmosfeer doen denken aan de film ‘The Birds’ (1963) van Hitchcock. Op één foto lijkt het alsof een vrouw zich de ogen laat uitpikken door kleine vogels. ‘Ogen om te vliegen?’ zou je de Spaanse titel misschien kunnen vertalen. Een enkele keer komt het werk van Roger Ballen in gedachten, maar voor zover ik kan zien, is bij Iturbide veel minder sprake van enscenering. ‘Haar beelden balanceren tussen het documentaire en het poëtische’, aldus de toelichting.
Christophe Maout spreekt me niet aan
Zeer verfijnd zijn de ijle landschappen met vogels van Byung-Hun Min (1955, Zuid Korea). Het is een vorm van fotografie die neigt naar grafiek. Sommige foto’s lijken op etsen. Het werk van Christophe Maout (1967, Frankrijk) spreekt me niet aan. Misschien te esthetisch. En dat geldt wat mij betreft ook een beetje voor zijn bekende buurman Michael Kenna (1953, Groot Brittannië).
Je realiseert het je meestal niet, maar vogels hebben ook gezichten. Kijk maar naar de meer dan levensgrote kleurenfoto’s van vogels die Leila Jeffreys (Australië) voor het voetlicht brengt. Het zijn gewoon echte portretten. Niet van soorten, maar van individuele vogels. Heeft niet elke vogel net zoals elk mens een eigen gezicht, als je maar goed kijkt?
De term virtuositeit lijkt beter op zijn plaats
Hoe geschikt de Grote Kerk ook is voor tentoonstellingen als deze, de doopkapel leent zich er minder voor. Het enorme doopvont domineert te zeer de ruimte. Maar de bezoeker moet zich niet laten afschrikken, want er hangen hier bijzondere foto’s. Het gaat om werk van Albarrán Cabrera (1969, Spanje), een artiestennaam waarachter het echtpaar Angel Albarrán en Anna Cabrera schuilgaat. Op het eerste gezicht denk je bij sommige foto’s naar oude Chinese prenten te kijken, prenten van landschappen met vogels. Dat heeft te maken met het feit dat de kunstenaars gebruik maken van diverse (druk)technieken waaronder platina- en palladiumdruk. Soms denk je: te mooi, te esthetisch, en gaat dit niet in de richting van kitsch? Maar nee, de term virtuositeit lijkt mij beter op zijn plaats. Het zouden illustraties kunnen zijn van sprookjes.
Dan is er nog werk te zien van Bernard Plossu (1945, Frankrijk), Pentti Sammallahti (1950, Finland) en Rinko Kawauchi (1972, Japan). Alle drie grote namen, maar hun bijdragen vallen nogal tegen. Het sterkst vind ik Rinko Kawauchi, een fotografe met een heel eigen oeuvre, met name als het gaat om fotoboeken. In een paar beelden weet ze hier in de Grote Kerk weliswaar prachtig de lente op te roepen, maar haar foto’s van jonge zwaluwen met opengesperde snaveltjes komen me een beetje flauw over, om niet te zeggen cliché.
Paolo Roversi heeft vogels geportretteerd als mannequins
Zoals eerder aangegeven is het hele project begonnen met de uitgave van de fotoboekenserie ‘Des oiseaux’ van Atelier EXB. De veertien boeken zijn ook te koop bij de entree van de kerk. In het algemeen gesteld: soms komen foto’s beter tot hun recht in boekvorm dan op een tentoonstelling, of omgekeerd. In dit geval tekenen de interessantste exposanten ook voor de sterkste boeken. Overigens blijkt de serie eind volgende maand te worden uitgebreid met deel vijftien. Daarvoor tekent Paolo Roversi. De Italiaanse modefotograaf heeft vogels geportretteerd als mannequins, zo laat een medewerkster van de Franse uitgeverij weten.
BredaPhoto heeft altijd ruimte gegeven aan aanstormend talent naast gevestigde namen. Dat gebeurt ook nu, in het ‘tussenjaar’ van het tweejaarlijkse internationale fotofestival. In Galerie Ecker, een minuut of tien lopen vanaf de Grote Kerk, geeft de Iraans-Nederlandse kunstenaar Tina Farifteh haar geheel eigen visie op het thema ‘Vrije Vogels’. Voor haar zijn de Iraanse vrijheidsstrijders de Vrije Vogels. En het is aan hen dat ze haar eerbetoon brengt in de vorm van een installatie waarin fotografie, muziek en projectie worden gecombineerd.
Het meest beeldbepalende element zijn de tweehonderdvijftig portretfoto’s van de opgepakte of gedode vrijheidsstrijders. Bij foto’s met een witte rand gaat het om mensen die zijn opgepakt, zwart omrande foto’s tonen mensen die zijn vermoord. De titel van de installatie zou ook ‘Vogelvrij’ kunnen zijn denk ik bij het verlaten van de galerie.
‘Vrije Vogels’, tot en met 3 december 2023 in de Grote Kerk Breda.
De boeken uit de serie ‘Des oiseaux’ kosten € 35,00 per stuk.
‘Vrije Vogels | Tina Farifteh’, tot en met 29 oktober bij Galerie Ecker
Beeld voorpagina: Michael Kenna, Uitsnede > ‘Arbre du lac Wanaka, Étude 2, Otago, Nouvelle-Zélande’, 2013.
Fascinerende spreeuwenzwermen karakteristiek voor de herfst
Wie na de expositie in de Grote Kerk nog meer vogels in de fotografie wil zien moet afreizen naar Leeuwarden. Van 29 september 2023 tot en met 7 januari 2024 is daar, in Natuurmuseum Fryslân, de fototentoonstelling ‘Spreeuwendans / Protterdûns’ van fotograaf Erik Hijweege te bekijken. Centraal staan de fascinerende spreeuwenzwermen die karakteristiek zijn voor de herfst. Met duizenden, zo niet tienduizenden, vliegen de spreeuwen schijnbaar zonder elkaar te raken en zonder leider in duizelingwekkende vaart rond en ‘tekenen’ wonderschone figuren in de lucht, bijvoorbeeld een zwaan of een vis. Nee, er komt geen regisseur aan te pas, maar of het vrije vogels zijn, vrij om te vliegen waar ze willen? Voor liefhebbers die Friesland toch wat te ver van hun bed vinden: bij deze tentoonstelling verschijnt ook een boek van Erik Hijweege: Spreeuwendans. Swirling Starlings (Zwolle: Waanders Uitgevers).
Lees ook in Brabant Cultureel:
Alles over BredaPhoto
© Brabant Cultureel 2023