Op woensdag 27 september 2023 werd vijftig jaar koninklijke erkenning gevierd van COC Nederland, de emancipatorische belangenbehartiger van een inmiddels zelfbewuste LHBTI+ gemeenschap. Het ministerie van Financiën brengt voor dit jubileum een speciale herdenkingsmunt uit. Coen van Ham, de ontwerper van de munt en homoseksueel, licht zijn betrokkenheid toe.
door Han Roijakkers
De ceremoniële muntslag in hotel Mercier Amsterdam, de geboortegrond van COC, was een plechtige, feestelijke aangelegenheid, maar vooral ook emotioneel, zegt Coen van Ham. Het voelde als een soort tweede coming-out. “Ik besefte dat ik op dat moment een publieke getuigenis aflegde van mijn ooit zo stille en eenzame ontdekking dat ik niet dezelfde man was als mijn vader, als mijn broer, als mijn schoolvrienden. Voor het ontwerp had ik mij grondig verdiept in de geschiedenis van het COC. En dan zie je de pijnlijke aanklachten uit dat verleden waarin homoseksualiteit een misdrijf was en je realiseert je hoeveel mensen er gevangen zijn gezet, uitgestoten zijn, veracht werden in familie en sociale omgeving. Daarvoor hoeven we niet meteen het geruchtmakende drama van Oscar Wilde op te halen, maar wel de vele mensen die in geheim en in verborgenheid verkommerd zijn. Daarom wilde ik de jubileummunt tot een gedenkmunt maken. De munt moest het feestelijke verhaal tonen van overwonnen discriminatie en van hoop naar onbevangen gelijkwaardigheid van ieder mens en ieders identiteit.”
Je moet als homo een rechte rug hebben in de buitenwereld
Coen van Ham kreeg de eervolle opdracht op zijn eigen ongecompliceerde manier. Hij reageerde spontaan op een open uitnodiging van de financiële autoriteit bestaande uit het Ministerie van Financiën, de Nederlandsche Bank en de Nederlandse Munt. Op grond van zijn portfolio en een persoonlijke motivatie mocht de kunstenaar samen met acht andere aanvragers een ontwerp maken. Na de presentatie van de negen ontwerpen koos de Muntadviescommissie Van Hams ontwerp als definitief ontwerp om voor te dragen aan het ministerie en aan de koning, zoals dat gebruikelijk is.
“Ja”, zegt Van Ham, “het lag natuurlijk voor de hand om mee te doen: Ik ben homo, en ik ben kunstenaar en ontwerper. Maar mijn drijfveer lag toch wat dieper. Mijn ouders en mijn broer hebben mij altijd liefdevol geaccepteerd in wie en wat ik ben, maar dat neemt niet weg dat je als homo een rechte rug moet hebben naar de buitenwereld. Je moet leren om een uitzondering te zijn. Dat gaat niet iedereen even gemakkelijk af. En nu, ongelukkig genoeg, staat de tolerantie onder druk. In Eindhoven, waar ik woon, worden regenboogvlaggen verbrand of krijg je een karatetrap tegen je hoofd als je zegt dat je gay bent. In Amsterdam voel ik mij minder vrij dan voorheen. In bepaalde kringen en ook in verschillende landen wordt homoseksualiteit als iets zieks, of als iets duivels gezien. Daar is nog een lange weg te gaan. Dat is niet altijd makkelijk, ook al weet ik dat ondertussen het COC opkomt voor meerdere minderheden, voor de hele LBHTI+ gemeenschap. Met het COC voel ik die verantwoordelijkheid, al was het alleen al uit dankbaarheid dat ik mag leven zoals ik me voel samen met mijn liefhebbende echtgenoot.”
Professionele eenheid van inhoud en vorm
“Herdenken en vieren samenbrengen”, zegt Van Ham, “werd de missie naar de professionele eenheid van inhoud en vorm. Dat is wat mij als kunstenaar intrigeert en drijft. Het is tegelijkertijd uitdaging en ideaal. Bij het ontwerpen van een munt speelt bovendien het dwingende technische kader van één soort materiaal, één kleur, en een beperkt oppervlak. Verder moest ik drie versies ontwerpen: een verzilverde herinneringsmunt met een waarde van vijf euro, een zilveren vijfje en een gouden tientje.”
Coen van Ham heeft in zijn ontwerp zijn harmonische verbinding tussen schoonheid en verhaal getroffen. Het centrale element is feestelijke confetti, afgeleid van het logo van het COC. Het portret van Koning Willem-Alexander is opgebouwd uit deze confetti en ook het speciaal voor deze munt ontworpen lettertype volgt dezelfde grondvorm van de confetti-elementen.
Op de verhalende zijde van de munt staan in een halve cirkelrand negen symbolen voor de belangrijke ijkpunten in de geschiedenis van de COC zoals bijvoorbeeld in 2001 de openstelling van het burgerlijk huwelijk voor personen van gelijk geslacht. In de tweede halve cirkelrand verwijst het jaartal 2023 en de drie puntjes op het einde naar een verdere, verrijkende toekomst voor de groeiende LHBTI+ gemeenschap. In het midden staan het COC logo, het jubileumgetal 50 en de nominale geldwaarde. De oppervlakte van de munt is in hoogglans, de afbeeldingen zijn mat of geribbeld. Deze variatie weerspiegelt de veelkleurigheid van diversiteit. De munt wordt omsloten door een dubbele rand zodat de beelden stevig in het veld staan. Het juryrapport van de Muntadviescommissie prijst Van Hams speelse en krachtige ontwerp waarin de symboliek tot nadere verdieping in het thema uitnodigt.
Een dienstverband beklemt te veel
Coen van Ham (1971) woont en werkt in Eindhoven. Hij volgde zijn opleiding aan het SintLucas en daarna aan de Design Academy in Eindhoven. Hij is kunstenaar, ontwerper, adviseur, inspirator, maar het is moeilijk aan te geven in welke volgorde. Van Ham werkt al sinds zijn afstuderen zelfstandig. Een dienstverband beklemt hem te veel. Wellicht komt die hang naar zelfstandigheid voort uit zijn opvatting dat hij in zijn werk altijd de connectie met mensen zoekt.
“Ik maak iets”, zegt Van Ham, “wat mensen nodig hebben, wat mensen raakt, waar mensen iets in zien, wat een ziel heeft. Ieder product moet voor mij het ‘waarom’ beantwoorden. Niemand heeft iets aan een duizendste stoel tenzij die een nieuwe functie, een toegevoegde waarde biedt.”
Binnen zijn opvattingen van functionaliteit heeft Van Ham een indrukwekkend oeuvre van interieurs, grafisch werk en productontwerpen op zijn naam. Zo ontwierp hij interieurs voor de NPO en RTL, bouwt hij complete merken en gaf hij vorm aan diverse gebruiksproducten zoals een kartonnen vouwvaas, een horloge, een damestas. Van Ham werkt voor veelsoortige bedrijven steeds vaker als adviseur of inspirator in creatieve ontwikkelprocessen. Wat dat betreft, vindt de kunstenaar, was de herdenkingsmunt een creatief hoogtepunt. Alles komt daarin samen: ethische waarden en emotionele betrokkenheid als inhoud, een vorm die een gevoel oproept en die zich technisch naar het materiaal moest voegen. Zulke opdrachten komen niet elke dag voorbij.
Een stijlvolle van rituelen doortrokken pastorie
Naast ontwerp en advies haakt Coen van Ham steeds meer aan op het vrije werk als schilder. Wie hem opzoekt in zijn atelier in een stijlvolle van rituelen doortrokken pastorie in een stille parkachtige tuin, wordt getroffen door felle, expressionistische schilderijen vol verhaal. Van Ham schildert vooral mensen, vooral mannen. Hij wil zich verdiepen in het mannelijke wezen. Zo’n perspectief moet vaak wijken voor de makkelijkere esthetiek van een klassiek liggend vrouwenlichaam.
Van Ham zoekt in zijn mannenfiguren méér dan kale schoonheid. Meer dan alleen het lichaam. “Ik zoek de emotie, de innerlijke kern, de energie, de kwetsbaarheid, dat wat een mens definieert en wat de ander raakt. Dat is de schoonheid die ieder mens uitstraalt als hij zich wil laten zien. Daarom schilder ik de mannen naakt. Als de belemmering van naaktheid doorbroken is, geven mensen zich ook bloot naar binnen toe.”
Dat is de echte schoonheid van de mens, aldus Van Ham. Daarom heeft de schilder geen voorkeursmodellen. Alle soorten modellen beantwoorden aan zijn oog voor universele betekenissen. Het vrije werk is de grote droom van Coen van Ham. Ooit maakt hij het werk dat geen enkel woord van uitleg behoeft. Voorlopig schildert, ontdekt en onderzoekt hij door en houdt hij regelmatig exposities.
In de voetsporen treden van muntontwerpers
Na de toespraak op 27 september van de staatssecretaris van Financiën, Marnix van Rij, mocht ook Coen van Ham zijn woordje doen. Hij dankte het ministerie voor de eervolle opdracht, voor de eer om in de voetsporen te treden van muntontwerpers zoals de recent overleden Erwin Olaf, Peter Struycken, Marte Röling en Bruno Ninaber van Eyben. “Het is zoals, Els van Odijk zei, vooral de eer om het kleinste en meest waardevolle kunstwerk te ontwerpen, dat iedereen in zijn of haar portemonnee kan hebben.” Bij de ceremoniële muntslag was o.a. ook Vera Bergkamp, voorzitter van de Tweede Kamer, en schrijver Splinter Chabot aanwezig.
Els van Odijk, lid van de Muntadviescommissie en voormalig directeur van de Rijksakademie van beeldende kunsten, overleed helaas voor de plechtige eerste muntslag. “Maar zij”, zegt Van Ham, “begreep als geen ander dat ik met de herdenkingsmunt voor het COC, een persoonlijke en een professionele getuigenis had afgeleverd.”
© Brabant Cultureel 2023