Op steeds meer plekken in Noord-Brabant trekken grote muurschilderingen de aandacht, ook wel murals genoemd. Ze zijn decennia geleden over komen waaien uit Latijns-Amerika. Herman Fitters beschrijft de muurschilderijen in zijn woonplaats Tilburg, die voor een belangrijk deel voortkomen uit de stedenband van Tilburg met de stad Matagalpa in Nicaragua.
Door Herman Fitters (tekst en foto’s; alle foto’s aanklikbaar voor groter beeld)
In de tweede helft van de jaren tien ontsprongen in (Groot) Brabant de muurschilderingen. Brussel, Antwerpen en Gent liepen voorop in deze beeldcultuur. Dat doen ze eigenlijk nog steeds, Vlaanderen is niet voor niets het stripland bij uitstek. In Noord-Brabant timmeren steden als Breda, Helmond en Tilburg overduidelijk aan de weg, onafhankelijk van elkaar. De lokale overheden en de lokale kunstenaarsscenes omarmen deze kunstvorm, maar doen het soms voorkomen alsof ze zelf het wiel hebben uitgevonden. Alsof hun kunst nieuw erfgoed betreft, maar dat is natuurlijk niet zo. De muurschilder-manie is schatplichtig aan Latijns-Amerika. Een rondgang door mijn stad, Tilburg, kan dit mooi illustreren.
Bij een selectie van muurschilderingen uit tien landen gaf een internationaal publiek begin 2023 Trashure de meeste stemmen, het is een werk te zien op een gevel van een recyclingbedrijf. Een Tilburgse muurschildering werd zo verkozen tot het mooiste piece of street art ter wereld. De uitverkiezing was natuurlijk een kers op de taart van gemeentelijke stimuleringsbeleid in de afgelopen jaren. Sindsdien zijn er diverse rondleidingen en fietstochten door Tilburg te doen langs alle recente muurschilderingen. Helaas gaan ze grotendeels voorbij aan de vele ‘Nicaraguaanse’ muurschilderingen in de stad.
Dat Tilburg muurschilderkampioen zou zijn heeft meer te maken met haar stedenband met Matagalpa, een stad in Nicaragua (Midden-Amerika). Al sinds 1988 siert de stedenbandorganisatie de stad op met zogeheten murales. Dit met medewerking van jonge inwoners én met een boodschap. Een deel van deze werken is helaas inpandig aangebracht –zoals de frescos van de Romeinen– maar er zijn er genoeg in de openbaarheid te bewonderen. En er komen er ook nog steeds bij, met name bij onderwijsinstellingen. Binnenkort weer een nieuwe op een mbo-school in het centrum. Deze murales vormen een link naar Amerika en die link komt niet uit de lucht vallen.
Maatschappelijk geëngageerd
Voor de oorsprong van muurschilderingen kunnen we ver in de tijd terug gaan. In feite tot aan de prehistorische grotten. Je zou de moderne muurschilderingen ook kunnen zien als een voortzetting van de kerkramen van vroeger, toen veel mensen ongeletterd waren. Ze hadden een religieus-opvoedkundig oogmerk. Muurschilderingen zijn vaak maatschappelijk geëngageerd of didactisch van aard. Met andere woorden: sociaal en politiek opvoedkundig. Een bekend voorbeeld is de muurschilderkunst van Noord-Ierland, waar de afbeeldingen vooral bedoeld zijn geweest om terrein af te bakenen tussen katholieken en protestanten. We zien daarin veel historische referenties en verheerlijking van de eigen helden.
In Brabantse steden waarderen we tegenwoordig ook de gevelreclames, uit de eerste helft van de vorige eeuw. Die zijn uiteraard uit commercieel oogpunt gemaakt, bepaald niet opvoedkundig, maar worden toch graag in ere hersteld. We zien het nu als cultureel erfgoed, de waarde van de panden stijgt erdoor. Daarnaast verrijzen er sinds kort ook steeds meer private, niet-commerciële muurschilderingen met een maatschappelijk engagement. Een voorbeeld daarvan zag ik onlangs in mijn eigen wijk, in de Leo XIII-straat: Een ode aan hen die van heinde en verre zijn gekomen, staat er op te lezen. Chapeau voor deze huiseigenaar-initiatiefnemer.
‘Muralismo’ als daad van verzet tegen onderdrukking
De oorsprong van het moderne muralismo ligt echter niet in Europa maar in Latijns-Amerika. Met name de Mexicaanse muurschilderbeweging is wereldwijd van grote invloed geweest. In de jaren twintig van de vorige eeuw was Mexico een door de revolutie verscheurd land. De nieuwe regering streefde naar het creëren van een nieuwe samenleving gebaseerd op een diverse, rijke geschiedenis. Bekende kunstenaars mochten toen met overheidssubsidie muurschilderingen aanbrengen op publieke gebouwen en scholen in Mexico-Stad. Historisch gemarginaliseerde groepen, veelal analfabeet, kregen zo voor het eerst een plek in de Mexicaanse geschiedenis. Dit moest bijdragen aan het verenigen van het land.
Een halve eeuw later, tijdens de koude oorlog, kregen de meeste Latijns-Amerikaanse regimes totale controle over de media in hun land. Graffiti was daarom het belangrijkste communicatiekanaal voor opposanten en dissidenten om democratische waarden te onderstrepen. Alleen al de ongehoorzaamheid van het schrijven op een muur was een symbool van verzet.
In de jaren zeventig was Chili het epicentrum van het muralismo. De politieke spanningen aldaar en de militaire staatsgreep in 1973 door Pinochet (waarbij de verkozen president Allende om het leven kwam, nu vijftig jaar geleden) hebben heel wat verf op muren doen belanden. Uit solidariteit met het Chileense volk verscheen ook in Tilburg een ‘Chileense’ muurschildering, op de katholieke hogeschool (nu Universiteit Tilburg), bij de hoofdingang. Tilburg herbergde toen aardig wat politieke vluchtelingen uit Chili.
Treurig dat veel muurschilderingen nu zo braaf zijn
In de jaren tachtig bracht de ‘Tilburgse Schildersbrigade’ discussies op gang over allerlei lokale politieke thema’s, waaronder de sluiting van de vele textielfabrieken zonder enig sociaal plan. Muurschilderingen (en muurkranten) waren een uiting van een generatie met een groot verlangen naar sociale en politieke verandering, zowel in Chili als hier in Nederland. Het is doodzonde dat die Chileense muurschildering ondertussen door de universiteit verwijderd is. Ook is het wel treurig dat de meeste muurschilderingen heden ten dage zo braaf zijn. Ze gaan niet meer over misstanden, oorlogen of vluchtelingendrama’s. Blijkbaar worden daar andere uitingsvormen voor gezocht.
Ook vandaag de dag worden in veel Latijns-Amerikaanse landen de mediabedrijven feitelijk gecontroleerd door slechts enkele families die hun macht al decennia hebben weten te handhaven. Nicaragua, waar Tilburg een vriendschapsband mee heeft, is daar geen uitzondering op. Een graffititekst in Medellìn, Colombia vat het zo samen: “De staat heeft de media, wij hebben de muren”. Het verspreiden van boodschappen op muren is diep geworteld in de Latijns-Amerikaanse cultuur. Het wordt in hoge mate geaccepteerd en gerespecteerd. In verschillende landen zijn wetten aangenomen die deze kunstvorm legaliseert.
In Nicaragua is het muurschilderen niet meer weggegaan sinds de Sandinistische revolutie van 1979. Het muralismo heeft zich sindsdien doorontwikkeld en is aardig geprofessionaliseerd. Elke wijkorganisatie heeft het wel in haar programma en laat kinderen en jongeren eraan proeven en zich erin bekwamen.
Hieruit zijn de muurschilders uit voortgekomen die in de afgelopen decennia in Tilburg te gast zijn geweest. Hun namen zijn bij veel jonge Tilburgers goed bekend: Rafaël, Kathy, Tania en Manuel. Zij opereerden/opereren niet in het luchtledige, maar werken steeds samen met basisschoolkinderen en middelbare scholieren, precies zoals ze dat ook doen in hun eigen land.
Global Goals als thema
De Nicaraguaanse muurschilderingen die sedert 1988 in Tilburg zijn verrezen hebben altijd een bepaald maatschappelijk thema; een specifieke Global Goal, zoals dat tegenwoordig heet. Bijvoorbeeld het thema ‘Alle kinderen naar school’. Dat gaat dan over de inzet tegen kinderarbeid en schoolverzuim. We zijn ons in Nederland niet altijd meer bewust van het voorrecht naar school te mogen en te kunnen gaan. In 2017 introduceerde de stedenband in Tilburg de duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG’s) van de Verenigde Naties. Bijdragen aan mondiale bewustwording is altijd de hoofddoelstelling van de stedenband geweest, sinds haar oprichting in 1984.
Het wordingsproces van deze muurschilderingen is misschien anders dan gebruikelijk, maar wel ‘eigen’ en met verrassend resultaat. Op het vastgestelde thema maken de kinderen, een week voordat de schilder arriveert, vrije tekeningen. De kunstenaar kiest vervolgens elementen hieruit en voegt deze samen in een totaalontwerp, dat op de muur moet gaan verschijnen.
De kinderen beschilderen vervolgens die muur (of de panelen die op de muur gaan komen) steeds in kleine groepjes onder enthousiaste Nicaraguaanse leiding. Communicatie verloopt met handen en voeten, met wat Engels en Spaans, soms met een tolk. Altijd spannend dus. Het resultaat is doorgaans naar grote tevredenheid van de hele schoolgemeenschap, waaronder niet te vergeten de ouders. Bij de onthulling is iedereen aanwezig, vaak ook een wethouder bijvoorbeeld met mondiaal beleid in het pakket. Maar het belangrijkste is uiteraard het leer- en maakproces van de leerlingen met een ‘vreemde’ uit een ‘ver land’. Een ervaring die de leerlingen meenemen voor de rest van hun leven.
Zichtbaar, verborgen of verdwenen?
Net als de Chileense muurschildering, zijn helaas ook een aantal van deze Nicaraguaanse muurschilderingen in de loop der tijd verdwenen. Sommigen zijn verborgen in die zin dat ze zijn opgetrokken binnen schoolcomplexen. Dit is bijvoorbeeld het geval op het Beatrix College in de Reeshof, op basisschool De Sleutel in Tilburg-Noord en op basisschool De Blaak, in de gelijknamige wijk. De op dit moment (2023) in de openbare ruimte zichtbare Nicaraguaanse murales zijn de onderstaande:
- Buurttuin Atelierstraat (Burgemeester Brokxlaan)
- MBO Yuverta Spoorlaan (aan de spoorzijde)
- Speeleiland Stenen Kamerpark (wijk Hasselt)
- Kinderboerderij Kerkibo (wijk ’t Goirke)
- Buurtpark Natuurtuin (wijk Stokhasselt)
- Speelplaats BS Christoffel (Schout Backstraat)
- Speelplaats OBS Panta Rhei (Lancierstraat)
- Speelplaats SBO Zonnesteen (Generaal Smutslaan)
- Tuin broedplaats WijWest (wijk ’t Zand)
- Gevel Korvelseweg (t.h.v. Van Sonstraat)
Lees ook op Brabant Cultureel:
Terugblik op vijf jaar Blind Walls in Breda
Helmond profileert zich met grote muurschilderingen
