‘Homo ludens’ was de leidraad in de monumentale kunst van Wim Suermondt

In het Huis van Waalwijk is vanaf 13 mei een tentoonstelling over beeldend kunstenaar en docent ‘vrije expressie’ Wim Suermondt. Centraal staan de monumentale werken die hij schiep in Waalwijk en omgeving. Samensteller is kunst- en fotohistoricus, curator en publicist Rik Suermondt, zoon van de kunstenaar. Onderstaand artikel is een eerbetoon én een pleidooi voor het behoud van monumentale kunst.

door Rik Suermondt

Van 1956 tot 1978 vervaardigde Wim Suermondt (Ravenstein 1927 – Waalwijk 2008) circa dertig monumentale kunstwerken in Waalwijk en directe omgeving – Kaatsheuvel, Waspik, Drunen en Elshout. De meesten van die werken zijn nog op hun oorspronkelijke locaties te bekijken, maar een toenemend aantal is de laatste twee decennia verwijderd of verkeert in slechte staat door achterstallig onderhoud. In de huidige tentoonstelling wordt aan de hand van vijftien monumentale kunstwerken het veelomvattende proces getoond dat aan Suermondts creaties ten grondslag ligt. Vanaf de eerste, prille ontwerpschetsen tot de materiële realisatie en het plaatsen van de werken in de openbare ruimte.

Daarnaast is er aandacht voor de bijzondere rol die Suermondt als docent ‘vrije expressie’ (tekenen en handvaardigheid) vervulde aan het Dr. Mollercollege (1954-1991) en Creatief Centrum De Terp (1958-1983), de voorloper van Kunstencentrum Waalwijk, waarvan hij een van de aanstichters was. Een paar duizend jongeren hebben ooit les van hem gehad. Het doceren en het kunstenaarschap waren voor hem onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het leverde een synergie op waarmee hij zowel zijn lessen als zijn eigen werk op een hoger niveau kon tillen.

Alle creativiteit put haar kracht uit een radeloze heimwee naar het absolute, het eeuwige. Wim Suermondt, 1967

Het beeldmateriaal bij dit artikel omvat onder andere vijf van de vijftien wandplaten uit de expositie waarop vijf kunstwerken te zien zijn, inclusief hun wordingsgeschiedenis. Tevens selecteerde Rik Suermondt drie films waarmee zijn vader zijn werk documenteerde. Verder maakte hij een AV-presentatie met een selectie van opdrachten die leerlingen aan het in Waalwijk gevestigde Dr. Mollercollege in de jaren zestig maakten bij Suermondts lessen vrije expressie.

Opdrachten op het monumentale vlak gelegen

Na studies aan de RK Leergangen in Tilburg en de Koninklijke Academie van Beeldende Kunst in Den Haag (1947-1952) vestigde Wim Suermondt zich in 1954 definitief in Waalwijk om daar een beroepspraktijk op te bouwen als beeldend kunstenaar en docent. De meeste tijd besteedde hij aan ‘opdrachten van toegepaste kunst, die in het monumentale vlak gelegen zijn’, zoals hij het zelf omschreef. Een eerste proeve van bekwaamheid waren drie wandschilderingen (waaronder Het laatste avondmaal) in een kerkje in het Franse dorp Monblanc nabij de Pyreneeën (1953). In 1956 kreeg hij zijn eerste opdracht in Waalwijk: het beschilderen van twee muren van het nieuwe theepaviljoen van openluchtzwembad Het Hoefsven, met als thema’s ‘water’ en ‘zonnewarmte’.

Kenmerkend voor monumentale kunst is dat wanddecoraties, reliëfs en sculpturen zich in de publieke ruimte bevinden en zijn afgestemd op bestaande en vooral nieuwe architectuur. Iedereen kan ze bekijken. Artistieke toepassingen van (bouw)materialen als glas, staal en beton zijn typerend voor de periode van de naoorlogse wederopbouw en de hoogconjunctuur van de jaren zestig en begin jaren zeventig. Kunst voor de gemeenschap was een belangrijk uitgangspunt. Bij Wim Suermondt vertaalde deze gedachte zich al tijdens zijn academiejaren in een speciale interesse voor religieuze kunst.

In 1967, midden in de onstuimige jaren van ‘alles moet anders’ schreef hij een begeleidende tekst bij het glas-in-lood raam Kerk in beweging, vervaardigd voor de nieuwbouw van de Waalwijkse Gereformeerde kerk: ‘Wij hebben het besef van het sacrale in de kunst verloren, maar dit neemt niet weg dat alle creativiteit diep onder een zoekend en tastend bewustzijn verankerd ligt in een persoonlijke zekerheid en haar kracht put uit een radeloze heimwee naar het absolute, het eeuwige.’ Naast kerkelijke instellingen voerde hij in Waalwijk monumentale opdrachten uit voor het bedrijfsleven, particulieren en het onderwijs, zowel kleuter- als basisscholen.

Elk beeld als moment van creativiteit is herinnering en verlangen. Het leeft in het drieledige ritme van ontstaan, groei en voltooiing en is er de geheime openbaring van. Wim Suermondt, 1967

Soms jarenlang verpieteren op de gemeentewerf

Bij de realisatie van de beton- en staalconstructies en de kerkinterieurs werkte Wim Suermondt samen met regionale bedrijven als Van Delft in Drunen (staal), Van der Aa in Baardwijk (beton), Atelier Brabant in Tilburg (glas in lood) en edelsmederij Teulings in ’s-Hertogenbosch. Door de solide uitvoering hebben de meeste kunstwerken de tand des tijds decennialang glansrijk doorstaan. Totdat vanaf begin jaren negentig het onderhoud werd verwaarloosd en gebouwen waarvan de kunstwerken deel uitmaakten werden gesloopt. Een aantal sculpturen kwam op de gemeentewerven van Waalwijk en Loon op Zand terecht waar ze soms jarenlang verpieterden. Enkele kregen wel een opknapbeurt en werden herplaatst, zoals in 2022 het Staalplastiek met windmobielen bij het Dr. Mollercollege in Waalwijk.

Voor zijn monumentale kunstwerken hanteerde Suermondt zeer uiteenlopende technieken, waarvan sommige een eeuwenoude traditie hebben (glas-in-loodramen, geborduurde wandkleden) en anderen juist eigentijds zijn (beton- en staalplastieken). Het toepassen van koper had zijn grote voorliefde. In het zachte, roodgele metaal klopte hij met hamer en beitel vele figuratieve voorstellingen, abstracte structuren en patronen. Na het aanbrengen van een groen patina werden deze reliëfs meestal gemonteerd op de stalen wandconstructies. Van de overgebleven stukjes koper maakte hij sieraden voor zijn vrouw Ankie. [Tekst loopt door onder de wandplaten]

De wandplaten

---

.

.

.

.

---

Herwaardering als waardevol cultureel erfgoed

De laatste twee decennia beleeft de naoorlogse monumentale kunst in Nederland een herwaardering als waardevol cultureel erfgoed. Toepassingen krijgen steeds vaker een opknapbeurt en een tweede leven. In geval van herplaatsing dringt zich onvermijdelijk de vraag op wat de meest geschikte locatie is. En of het kunstwerk voldoende autonome kwaliteiten bezit om los van de oorspronkelijke architectonische context te kunnen functioneren.

In dit verband is het belangrijk dat Wim Suermondt zijn monumentale werken van begin af aan zorgvuldig heeft gedocumenteerd. Zo liet hij fotograaf Ries van Hulten zwart-wit foto’s maken waarin zijn artistieke visie en de relatie met de architectuur en de gebouwde omgeving tot uitdrukking komt. Van 1969 tot 1973 filmde hij met een super 8 camera het ontstaansproces van enkele beton- en metaalplastieken. De foto’s en films spelen een belangrijke rol in de tentoonstelling, net als de ontwerpschetsen en schaalmodellen. Zij bieden een unieke inkijk in de gedachtewereld van de kunstenaar en zijn zoektocht naar de juiste beeldoplossingen, afgestemd op een architectonische setting.

Na overleg met opdrachtgevers en architecten slaagde Suermondt er vrijwel altijd in de kunstwerken naar eigen inzicht uit te voeren. Net zoals zijn schilderijen, aquarellen, etsen, linosneden en grafisch ontwerpen hebben de monumentale creaties een eigen signatuur. De belangrijkste kenmerken zijn een eenvoudige beeldtaal die voor iedereen begrijpelijk is. En de drang tot het uitdrukken van universele gevoelens op het snijvlak van kunst, religie en samenleving in geabstraheerde, expressieve voorstellingen die echter altijd herkenbaar bleven. Vaak liet hij zich daarbij inspireren door de natuur.

Eerste docent vrije expressie in Zuid-Nederland

Geslaagde experimenten met nieuwe technieken paste Suermondt regelmatig toe in zijn lessen aan het Dr. Mollercollege en in cursussen bij De Terp die hij op vrijwillige basis gaf. In 1955 introduceerde hij als eerste docent in Zuid-Nederland het idee van de ‘vrije expressie’ binnen het middelbaar onderwijs. Het traditionele tekenen naar waarneming was op een zijspoor gekomen. Mede onder invloed van Cobra leerde Suermondt leerlingen open te staan voor kunst als uitdrukkingsmiddel van een persoonlijke leefwereld. Creatieve impulsen moesten vooral spelenderwijs worden geuit.

Schoonheid is niet voor iedere generatie hetzelfde, waarheid is iets wat we zelf naar eer en geweten moeten invullen, de werkelijkheid bestaat slechts in ons eigen leven en zolang we leven.
Wim Suermondt, 1970

De gedachte van de ‘homo ludens’, de spelende mens, keert in zijn monumentale werk op allerlei manieren terug. Bijvoorbeeld in de door windkracht ronddraaiende koperen mobielen in een staalplastiek bij de voormalige Nutsmavo. Of in voorstellingen van schilderende, dansende, acterende en musicerende figuren in de steenreliëfs aan de voorgevel van De Terp. In de tentoonstelling wordt een serie van honderdtwintig dia’s getoond met bijzondere creaties die leerlingen van het Dr. Mollercollege in de jaren zestig tijdens zijn lessen vervaardigden. Wim Suermondt gebruikte de dia’s bij lezingen om te illustreren wat hij met zijn vak beoogde. Vijftig jaar na dato heeft deze AV-presentatie de impact van een collectief monumentaal ‘Gesamtkunstwerk’. Een ode aan het scheppend vermogen van de mens.

Vrije Expressie. Werk van leerlingen Dr. Mollercollege, 1960-70

Super-8 films van Wim Suermondt:

Waterbekkens – Windmobiel – Wandreliëf, 1971 (ongemonteerd)

Het verhaal van een Regenplastiek, 1972

Staalplastiek De Werft, 1973

‘Heimwee naar het absolute. Wim Suermondt – monumentale kunst in Waalwijk en omgeving 1956-1978’, van 13 mei tot en met 11 juni 2023 in het Huis van Waalwijk (het voormalige raadhuis aan het Raadhuisplein). Geopend in de weekenden en op woensdag van 13 tot 17 uur.

huisvanwaalwijk.nl

Lees meer over Rik Suermondt op Brabant Cultureel:
Rik Suermondt portretteert Havana en zit vol plannen voor andere projecten

© Brabant Cultureel 2023