De Vlaamse kunstenaar Panamarenko is in België een gekend fenomeen. In ons land staat hij wat minder op het netvlies van de kunstliefhebber. Feit is dat Panamarenko met zijn vindingen anderen inspireert. Museum Jan Cunen in Oss geeft de ruimte aan enkele van zijn navolgers.
door Emmanuel Naaijkens
In het vocabulaire van Rijkswaterstaat zijn infrastructurele objecten zoals sluizen, viaducten en bruggen kunstwerken. Nu valt er doorgaans weinig artistieks te ontdekken in dit soort kunstwerken, al zijn er natuurlijk uitzonderingen. Denk maar aan de Rotterdamse Erasmusbrug (De Zwaan) en dichter bij huis de brug over de Piushaven in Tilburg, ontworpen door de Eindhovense kunstenaar en architect John Körmeling. En met enige goede wil is er ook wat artistieke schoonheid te ontdekken in een complex viaductenstelsel (in vaktermen fly-over) als bij knooppunt Kleinpolderplein.
Aan de bouwkundige betekenis van het woord kunstwerk – want daar gaat het bij Rijkswaterstaat om – moest ik denken bij mijn bezoek aan de expositie ‘Kunst en vliegwerk’ in Museum Jan Cunen in Oss. In de oude fabrikantenvilla staat tot 5 januari 2023 het werk centraal van de Vlaamse kunstenaar Panamarenko (Henri Van Herwegen, 1940-2019) en van enkele navolgers, althans kunstenaars die zich door hem hebben laten inspireren. Panamarenko wordt wel de Leonardo da Vinci van de Lage Landen genoemd omdat zijn objecten op het oog wat weghebben van de ingenieuze bouwsels van de Italiaanse kunstenaar.
Nieuwsgierigheid
In Oss zijn enkele van Panamarenko’s creaties te zien. Zoals Paradox, een vreemdsoortige eenpersoons vliegmachine, inclusief parachute. En Knikkebeen, een apparaat waarmee hij grote stappen kon zetten. En aan de muren hangen schetsen, krabbels soms, die blijk geven van Panamarenko’s oneindige fantasie en nieuwsgierigheid. Het is slechts een kleine greep van de vele honderden objecten die de kunstenaar in zijn leven heeft gemaakt.
Op het oog lijkt hij een uitvinder, maar dat is schijn. Want de weg naar de vervolmaking van een idee was voor hem belangrijker dan het uiteindelijke resultaat. Sterker nog, hij sprak in dit verband over ‘de schoonheid van de mislukking’. Panamarenko opereerde op het snijvlak van kunst en wetenschap/techniek en hij verdiepte zich ook grondig in natuurkundige wetten. De menselijke energie speelt in zijn werk een belangrijke rol. Hij muntte de afkorting mk (menskracht), als tegenhanger van pk (paardenkracht). Zijn werkzame leven was één groot experiment. Grappig is een op video vastgelegd proef om met magnetische schoenen ondersteboven op een stalen balk te lopen.
Indrukwekkend
Het werk van de navolgers in het Osse museum kenmerkt zich ook door installaties waarin de ontdekking van de technische (on)mogelijkheden samenkomen in een artistiek object. Letterlijk indrukwekkend is de installatie Val van de klaploper van Wim Warrink. Aan een zware houten stellage hangt een mensgrote stempel die uiteindelijk, via verschillende katrollen, aan een heel dun draadje hangt. Het is niet moeilijk om in dit kunstwerk een metafoor te zien van de dreiging van een verpletterende bureaucratie – zie het toeslagenschandaal.
Van een heel andere orde is het kunstwerk Woven Light van Johannes Langkamp. Een bewegend gordijn wordt bij hem de schoonheid van het alledaagse. In de categorie bijzonder experiment valt de installatie Vocode van Fillip Studios. Hierbij wordt spraak omgezet in beweging en vervolgens beweging omgezet in beeld. Heel minutieus maakt een welhaast dansende pen via een technisch programma een tekening van met uitsterven bedreigde talen van verre volken in afgelegen streken. Waardoor in ieder geval iets tastbaars van die talen overblijft. Zij het dat die beeldtaal voor de bezoeker even ongrijpbaar is als die exotische talen.
Een ander opvallende bijdrage van Fillip Studios is Auxetic Landscapes. In een zaal hangt aan honderden dunnen draadjes een mysterieus raamwerk dat beweegt als je er dicht bij komt. Het heeft iets van een schrikreactie en je krijgt als bezoeker de indruk of je met een levend organisme hebt te maken. Deze kunstenaars zijn overigens een voorbeeld van een nauwe samenwerking met wetenschappers die wel degelijk ook leidt tot praktische toepassingen, zoals op een video in de tentoonstellingsruimte zien is.
Gastenkamer
In de Gastenkamer van het museum is werk te zien van de Osse kunstenaar Francisco Gomez de la Cruz. Hij maakt fraai bewerkte houten kistjes die ingenieus als puzzelstukjes in elkaar zitten. Het geheim zit dus binnenin en de kistjes mogen, op een na, niet door de bezoeker worden aangeraakt. In een video laat de kunstenaar zien wat zich in het binnenste afspeelt, maar je moet als bezoeker goed opletten om te zien wat Gomez de la Cruz onthult. Je gaat het pas zien als je het doorhebt, zoiets.
De donatiekast met een zichtbaar mechaniek van Gomez de la Cruz is een echte eyecatcher. Als je er een muntje ingooit, komt er via een ingewikkeld mechaniek een kaartje tevoorschijn met een levensspreuk. In mijn geval ‘Als iets niet goed voelt, probeer het waarom helder te krijgen’.
‘Kunst en vliegwerk’ is een bij uitstek een expositie waar techniek en artisticiteit in elkaar overvloeien en waar je als bezoeker vol verwondering naar kijkt. Jammer is wel dat een brochure met een korte toelichting op de kunstwerken en de kunstenaars ontbreekt.
‘Kunst en vliegwerk’, tot en met zondag 15 januari 2023 in Museum Jan Cunen in Oss. Met werk van Panamarenko, Johannes Langkamp (1985), Fillip Studios (Roos Meerman 1991, Tom Kortbeek 1987), Stan Wannet (1977), Romy Joya Kuldip Singh (1993), Wim Warrink (1983) en Francisco Gomez de la Cruz.
Nieuwe expositie
In Museum Jan Cunen is vanaf 18 december 2022 de expositie Villa Curiossa te zien over de geschiedenis van Oss. Met mammoeten, margarine, de vorst van Oss, Unox & Zwanenberg, Organon, Bergoss én een hotline naar een donker verleden. Villa Curiossa vormt letterlijk en figuurlijk het nieuwe hart van het museum. Centraal in Villa Curiossa staat een levensgrote 3D-geprinte replica van Villa Constance: niet voor niets het mooiste monument van Oss. Het gebouw fungeert als een interactieve tijdmachine naar de rijke stadsgeschiedenis.
© Brabant Cultureel 2022