Video over omstreden leven van dichter en uitgever Joop Oversteegen

Joop Oversteegen geniet in Eindhoven bekendheid als productief dichter en de man achter Uitgeverij Opwenteling. Documentairemaker Zeus Hoenderop sprak met tal van mensen uit diens omgeving over het omstreden leven van Oversteegen. Van het beeldmateriaal maakte hij de documentaire ‘Late Haver’, te zien op YouTube.

door Emmanuel Naaijkens

Joop Oversteegen overleed bijna dertig geleden en is vooral bekend als oprichter en drijvende kracht van Uitgeverij Opwenteling in Eindhoven. Hij richtte in 1962 de Schrijvers Associatie Opwenteling op omdat hij vond dat Brabantse dichters nauwelijks een podium kregen in de landelijke literaire wereld. Hij wilde wat doen aan die onderwaardering van poëzie uit de pen van Brabantse schrijvers.

In al de jaren dat Oversteegen (Amsterdam 1900 – Eindhoven 1994) aan het roer stond van de nog altijd bestaande uitgeverij verschenen er onder de vlag van Opwenteling dichtbundels van zo’n zeshonderd dichters. Enkelen genoten dankzij hun debuut bij Opwenteling ook in landelijke literaire kringen enig aanzien, zoals Frans Kuijpers, Maria van der Steen, Hans Vlek, Silva Ley, Hans van de Waarsenburg en Frans Babylon (pseudoniem voor Frans Obers). De meeste dichters kwamen niet verder dan de eigen kring.

In 2000 kreeg beeldend kunstenaar en documentairemaker Zeus Hoenderop samen met tekstschrijver Abel van Dijk de opdracht om de verschillende mensen die in de beginjaren betrokken waren bij de literaire organisatie en uitgeverij Opwenteling te filmen en te interviewen. De bedoeling was om dat beeldmateriaal te verwerken in een documentaire en een boek. De financiering bleek echter een probleem. Tevergeefs werd aangeklopt bij de overheid en culturele instellingen voor subsidie en er kwam abrupt een eind aan het project.

Corona

Hoenderop had meer dan zeventig uur aan gefilmde interviews op de plank liggen met het idee daar ooit nog wat mee te doen. Toen in 2020 de coronapandemie ook zijn leven verstoorde en hem aan huis bond, besloot hij de draad weer op te pakken en alle filmbeelden nog eens opnieuw te bekijken. Hij ging aan het monteren en voegde aan dat meer dan twintig jaar oude materiaal recente interviews toe.

Dat heeft geresulteerd in een documentaire van twee-en-een-half uur waarin een vijfentwintigtal figuren uit de omgeving van Oversteegen herinneringen ophalen aan diens aanvankelijk avontuurlijke levensloop. Hoenderop praat met naasten en bekenden ook uitgebreid over de houding van Oversteegen in de Tweede Wereldoorlog.

Voor zijn documentaire sprak Zeus Hoenderop de volgende mensen:

Familie
Lucy Bathgate (dochter van Els Oversteegen en kleindochter Joop Oversteegen)
Els Oversteegen (dochter van Joop Oversteegen)
Menno Oversteegen (zoon van Joop Oversteegen)
Hans Oversteegen (zoon van Joop Oversteegen)
Robert Oversteegen (neef van Joop Oversteegen)
Embers Stalpers (dochter van Lucy Bathgate en Mark Stalpers)
Lilou Obers (dochter van Lucy en Léon; kleindochter van Frans Babylon; achterkleinkind van Joop Oversteegen)
Léon Obers (zoon van Frans Babylon)
Dionys Obers (zoon van Frans Babylon)
Frya Obers (zus van Frans Babylon)

Piet Smissaert
Robert Tau
Eugène van den Berg
Pierre Maréchal
Dr. Piet Holtzer, psychiater en zenuwarts
Peter Thoben
Jack Tinnemans
Peter Schuddeboom
Hans van de Waarsenburg
Wim van Til
Dorette van Kalmthout
Silva Ley
Willem Adelaar
Cees van Raak
Abel van Dam (Poort van Kleef)
Bert Bekx (Poort van Kleef)

Hij was als jongeman fel anarchistisch en antimilitaristisch, in de jaren dertig sloot hij zich aan bij de Communistische Partij Holland. Na enkele jaren stapte hij over naar NSB, volgens zijn eigen verklaring om te infiltreren en het fascisme dwars te zitten. Toen de oorlog uitbrak bleef hij actief voor de NSB. Naar eigen zeggen in een dubbelrol om mensen te waarschuwen die kans liepen om door bezetter gearresteerd te worden. Ook zou hij het verzet hebben voorzien van informatie afkomstig van de bezetter. Na de oorlog is Oversteegen in het kader van de Bijzondere Rechtspleging veroordeeld tot twee jaar cel wegens collaboratie.

Hitlerjugend

De geïnterviewden kijken in de documentaire heel verschillend terug op de houding van Oversteegen in de oorlog. Sommigen zeggen dat hij met de Duitsers heulde om anderen te redden, maar ook omdat hij anders voor het executiepeloton zou eindigen. Zijn zoons Menno (1926) en Allard (1925) sloten zich aan bij de Hiltlerjugend en kwamen in Duitsland respectievelijk Rusland terecht. Allard liet het leven in de Russische plaats Asbest.

Menno vertelt in de documentaire dat hij door zijn vader werd gemanipuleerd en daardoor aan de verkeerde kant van de geschiedenis belandde. Hij heeft een levenslang trauma opgelopen door de gebeurtenissen. Iemand als Hans van de Waarsenburg, een van de eerste dichters bij Opwenteling, is in de documentaire kritisch over Oversteegens welwillende houding ten aanzien van extreem rechts na de oorlog.

De documentaire met de titel Late haver (ontleend aan een gedicht van Oversteegen) belicht een periode van literair Noord-Brabant die huidige generaties weinig tot niets zal zeggen. Wie echter geïnteresseerd is in hoe literatuur, en het bijzonder poëzie, zich in een tijd van grote maatschappelijke veranderingen ontwikkelde, komt met deze documentaire aan zijn trekken. Samensteller Hoenderop noemt het zelf vooral een tijdsdocument.

Late haver

ik zaaide
heel vroeg
in ’t wilde weg
met zaaiershand,
over ’t geploegde land.

ik zaaide
later
achter de egge aan,
met vaste tred 
ging ik
over ’t geëgde land.

mijn oogst,
vergaan,
verschimmeld, geroofd,
door mensenhand,
verbrand
in oorlogsland.

ik zaaide weer
late haver.
ik moet zaaien
omdat ik zaaier ben. 
ik laat u
de haver maaien.

1962, Joop Oversteegen. Uit de bundel Late haver.
Opgenomen in Woorden verlengen de tijd, bloemlezing bij het 25 jarige bestaan van Opwenteling.

Titel: Late haver; duur: 152 minuten. Muziek: Sandra Coelers. Filmopnamen, montage, regie: Zeus Hoenderop

Documentaire op YouTube

uitgeverij opwenteling.nl

© Brabant Cultureel 2022