De eerste Nederlandse solotentoonstelling van Ragnar Kjartansson in Museum De Pont werkt ontregelend. Een permanente live performance en urenlange videowerken roepen vragen op die niet altijd leiden tot de antwoorden die de kunstenaar lijkt te beogen.
door Carina van der Walt
Bij binnenkomst van Museum De Pont zag ik links bij de ingang vluchtig een ouderwetse televisie met een flikkerend zwart-wit beeld. Dat die ook onderdeel is van de overzichtstentoonstelling Time Changes Everything van de IJslandse kunstenaar Ragnar Kjartansson besefte ik niet direct. Wat mij als een magneet aantrok was het doordringende geluid van een elektrische gitaar in de grote zaal. Geen kakofonische rockmuziek, maar alleen een enkel akkoord begeleidt de live performance Woman in E.
In een andere zaal is als nieuwste videowerk No Tomorrow te zien. Het is gebaseerd op een live performance uit 2017 en in het videowerk dansen acht gitaar spelende vrouwen op enorme schermen. Bij gebrek aan kunstobjecten in de IJslandse cultuur biedt Kjartansson met Woman in E en No Tomorrow de vrouw als object en katalysator. Daaruit komen melancholische muziekvideo’s voort zoals A Lot of Sorrow. Dat is een drie minuten durend liedje dat zonder onderbreken negen-en-negentig keer wordt uitgevoerd om ruim zes uur te duren. Het droevige refrein ‘I don’t want to get over you’ blijft steken.
Glittergordijn
Het herhalend e-mineurakkoord in Woman in E is blijkbaar het eerste akkoord dat je leert spelen, en het makkelijkste. E-mineur is ‘bijzonder geschikt voor uitingen van weemoed, mysterie en sluimerend liefdesverdriet’, verklaart de ondersteunende tekst op de museummuur, maar is het ook zo? Ik staar vol verbazing naar het gouden glittergordijn dat in een cirkel is dichtgetrokken. Daarbinnen draait een vrouw met een elektrisch gitaar naast een versterker in de rondte. De sokkel in twee lagen herinnert aan een taart. Mijn verbazing slaat over in onthutsing. Is dat niet een cliché uit de jaren dertig van de vorige eeuw? ‘Tais-toi et sois belle.’
Ik blijf staan en maak een wisseling van gitarist mee. Het herinnert me aan de wisseling van de wacht bij Buckingham Palace. ‘Ze staan boven de situatie waarin ze geplaatst zijn’, vertelde Kjartansson aan Toef Jaeger in NRC. Maar nee, voor mij staan ze juist ondergeschikt aan ‘de situatie’. Zij wisselen elkaar elke anderhalf uur af. Duurt deze live performance, deze levende sculptuur, echt van openings- tot sluitingstijd elke dag voor de volle duur van de tentoonstelling? Dat moet toch zwaar werk zijn voor de veertien gitaristen! Rug brekend en emotioneel slopend. Worden ze goed betaald?
Het gaat volgens Kjartansson ‘over de constante verandering van machtsstructuren’, maar wiens macht?
Het gaat volgens Kjartansson ‘over de constante verandering van machtsstructuren’, maar wiens macht? Women in E is voor het eerst uitgevoerd in 2016 in een autoshowroom in Detroit, bakermat van machomannen, Amerikaanse auto’s en Motown-muziek. Bij de bevestiging van dit openlijke patriarchaat slaat mijn onthutsing om in verontwaardiging. Is dat draaiende popje toch een type vrouw waar de oudere mannen nog vandaag de dag met heimwee naar terug verlangen? ‘Bruidstaartpoppetjes! Ze laten zich gebruikten’, fluistert mijn schoonzus uit het noorden en draait zich weg.
Diplomatie
In alle wolhokken naast de grote zaal staat een doorlopende installatie met de naam Guild and Fear. Schuld en angst als smaakmakers van het leven, want de installatie bestaat uit vijfhonderddertig porseleinen peper- en zoutpotjes. Zout en peper in porselein staan voor status, macht en diplomatie. Dergelijke stellen worden vaak als cadeau weggegeven door (meestal mannelijke) ministers op staatsbezoek.
De video-installatie No Tomorrow bestaat uit zes schermen die samen in een grote cirkel zijn opgesteld. De acht gitaristen zijn gekleed in spijkerbroeken en witte T-shirts. Ze gaan beurtelings aan het tokkelen op hun akoestische gitaren. Dan vullen ze elkaar aan en spelen weer samen, terwijl ze op witte sokken dansen. De vloer spiegelt. Op de achtergrond van elk scherm hangen zeegroene gordijnen. Ze lopen van uit het ene scherm in de andere in de rondte.
Ik sta in het centrum. Mijn ogen volgen hun bewegingen. Ik merk bij mezelf dat ik in coördinatie met mijn verschuivende blik begin te wiegen en te dansen. Zij springen, zitten en gaan zelfs liggend spelen. Hun vreemde tokkelmelodie gaat maar door. Ik verlies even mijn balans, maar het geeft niet. De tijd staat stil. Ik beweeg. Anders dan bij Women in E wordt ik hier overvallen door verwondering en een gevoel van geluk, maar – vertelde Kjartansson aan Jaeger – ‘aan het eind is alle hoop verdwenen. Er is niets. ik maak een werk over niets. Misschien is het wel het eind.’ Zo ervaar ik het helemaal niet.
Courtesy of the artists, Luhring Augustine, NewYork and i8 Gallery, Reykjavik
Melancholisch
Tegelijkertijd met mij verlaat een mij onbekende man het centrum van No Tomorrow en zegt: “Het was wonderschoon. Mijn dag kan niet meer stuk.” Mijn voldane grijns werd van mijn gezicht geveegd toen mijn schoonzus uit het zuiden zei: ‘Stervende zwanen! Ze zijn gewoon de natte droom van elke oude man.’ Zijn oudere mannen daarom zo melancholisch? Storten ze daarom hun heimwee en verdriet in nimmer eindigende muziek? ‘Sorrow conquers Happiness’ (leed overwint geluk) zijn woorden die Kjartansson op een andere video in deze tentoonstelling ook zelf zingt. Hij maakte No Tomorrow samen met de choreograaf Margrét Bjarnadótter en songwriter Bryce Dessner.
Volgens Kjartansson schreef zijn over-over-overgrootmoeder Skáld Rósa (1795-1855) het belangrijkste liefdesgedicht van IJsland. ‘Daarin zit een diep gevoel van melancholie en dat is een belangrijke inspiratiebron voor me.’ Misschien is Rósa’s melancholie al voelbaar in deze eerste vertaalde strofe?
My eye and your eye,
oh, those beautiful stones,
mine is yours and yours is mine,
you know what I mean.
Claustrofobisch
Nog een poëtische en intrigerende opstelling in Time Changes Everything is een muur met negen kortere en langere films in portretramen. Het is onmogelijk om de films van Scenes from Western Culture tegelijkertijd waar te nemen. Mijn ogen dwalen over de herhalingen van The Pool en The Boat – fascinerend, maar ook claustrofobisch! Plots malen de woorden ‘there is joy in repetition’ van Dayna Kurtz door mijn hoofd. Kjartanssons’ kunst is tijdloze herhaling. ‘Ik zie kunst nooit als tijdloos. Waarschijnlijk wordt je vergeten. Met geluk onthouden ze één gedicht van je, zoals bij mijn over-over-overgrootmoeder. Dat is de coolste wat kan gebeuren’, aldus Kjartansson.
Daar kunnen inderdaad weinig kunstenaars aan tippen, ook niet een recensent. Ik zat dus een paar minuten naast collega Hans den Hartog Jager van het NRC Handelsblad op een kaal houten bankje in de duisternis te staren naar A Lot of Sorrow. Ik was niet van plan om zoals hij de volle zes uur, negen minuten en vijfendertig seconden naar deze video te kijken. Ik moet sneller iets oppikken. Dat wordt na een klein kwartiertje een gevoel van bodemloos verdriet. Tranen wellen op. Ik loop naar buiten. Later profiteer ik van zijn waarneming dat Kjartansson probeert om de tijd stil te zetten door middel van herhaling. ‘Allereerst lopen het begin en het einde van Sorrow perfect in elkaar over, waardoor er een eeuwige loop ontstaat’, constateerde hij.
De zeven leden van de Amerikaanse band The National spelen A Lot of Sorrow in een zaaltje van het MOMA in New York. Hun zwarte pakken en witte overhemden blijven netjes, ondanks hun toenemende vermoeidheid en opspelende euforie veel later, richting het einde. Waarom herken ik deze opeenvolgende gevoelens van discipline, vermoeidheid, euforie en murwe moeheid in het verloop van zes uur, negen minuten en vijfendertig seconden zo goed? Plots weet ik het weer. Mijn laatste roadtrip, eerder dit jaar door de halfwoestijn van de Grote Karoo duurde zes uur en twaalf minuten. Wanneer ik De Pont verlaat, zie ik vanuit een ooghoek een knipoog van Magere Hein in Death and the Children.
‘Ragnar Kjartansson. Time Changes Everything’, tot en met 29 januari 2023 in Museum De Pont, Tilburg.
‘No Tomorrow’ in vaste collectie De Pont
De Pont heeft een belangrijke aankoop gedaan uit de tentoonstelling ‘Time Changes Everything’ van de IJslandse kunstenaar Ragnar Kjartansson: de grootschalige video-installatie No Tomorrow (2022), zijn meest recente werk. Het is het vierde werk van Kjartansson in de collectie van het museum.
© Brabant Cultureel 2022