De verpletterende droomwereld van het Circus Jeroen Bosch

‘Bosch Dreams’ is de titel van een circusvoorstelling waarmee het Canadese gezelschap Les 7 Doigts / the 7 Fingers nu door Nederland toert. Het is een circusvoorstelling met een verhaal dat middels een droom het publiek in een draaikolk van beeld en geluid brengt die ook de wereld van Jeroen Bosch is.

door Joep Trommelen

Het Circus Jeroen Bosch trekt door het land. Of Boudewijn de Groot het Canadese circusgezelschap Les 7 Doigts / the 7 Fingers met zijn lied over Het Land van Maas en Waal heeft geïnspireerd, is de vraag. Maar er is nu een écht circus, geworteld in het werk van Bosch. Bosch Dreams is een weergaloze interpretatie van de vijfhonderd jaar geleden overleden schilder, een draaikolk van beeld en geluid, net zo overweldigend als het werk van de meester zelf. Een spel met de tijd.

Bosch Dreams maakt deel uit van Circus Jeroen Bosch, een initiatief van Festival Circolo in opdracht van de Stichting Jheronimus Bosch 500. De voorstelling ging op 24 september 2016 in première. Dat gebeurde in theater De Leest in Waalwijk, want De Parade in ’s-Hertogenbosch moest dicht wegens asbestproblemen. Het circus trekt de komende maanden langs theaters in Nederland.

Verpletterend
De voorstelling bestaat uit een reeks spectaculair vormgegeven droombeelden. Het Canadese gezelschap Les 7 Doigts / the 7 Fingers zet het circus op de planken, de productie is in handen van het Deense Theatre Republique. Bedenker is Samuel Tétreault, die ooit deel uitmaakte van het beroemde Cirque du Soleil. Ange Potier is verantwoordelijk voor de video’s en animaties die de voorstelling een verpletterende surrealistische ervaring maakt.

Een Amerikaanse professor die als een spreekstalmeester de verschillende scènes aan elkaar praat, gaat naar Den Bosch om de schilderijen van Hieronymus Bosch te bewonderen. Hij geeft het publiek tussen de bedrijven door een klein college over Bosch en diens betekenis voor de ontwikkeling van de kunst. De prof stuurt vanuit Den Bosch een kaartje naar zijn dochter, die vervolgens over de schilder gaat dromen. Vijfhonderd jaar eerder ligt Bosch op zijn sterfbed eveneens te dromen. Het meisje en de schilder komen elkaar in hun droom tegen. Hij geeft haar een appel, het symbool van kennis. Aan het eind van de voorstelling sterft Bosch. Als het meisje hem aan zijn sterfbed de appel terug wil geven, schenkt hij hem aan haar. Hij geeft daar mee aan dat de interpretatie van zijn werk voortaan aan de levenden is, en dat is precies waar Bosch Dreams over gaat.

Persoonlijk
De professor probeert aan het einde van de voorstelling tot een conclusie te komen. Wat wilde Bosch ons met zijn werk duidelijk maken? Hij probeert tot formuleringen te komen. Maar telkens slaat hij de plank mis, vindt hij zelf. Zijn stellingen zijn te wollig, te pretentieus, te clichématig. Uiteindelijk weet hij het: “Bosch maakte kunst persoonlijk. Hij hield ons een spiegel voor waarin we onszelf kunnen zien.”

Dat is precies wat Doors-zanger Jim Morrisson en Salvador Dali in de dromen doen; zichzelf vormgeven aan de hand van Bosch. Hippie Morrisson zag Bosch als pleitbezorger van vrijheid zoals die in de jaren zestig van de vorige eeuw door hem en een hele generatie jongeren bezongen werd. Of zijn interpretatie juist is, valt te betwijfelen. Bosch-kenners denken over het algemeen dat de diepgelovige schilder de gevaren van het blind najagen van lusten wilde schetsen in angstaanjagende beelden. Tegenover de zonden in de wereld zette hij de deugden die de mens zou moeten nastreven.

En of Morrisson gelijk had in zijn stelling dat Bosch een soort hippie ‘avant la lettre’ was, doet er niet zo veel toe. De eigenzinnige en losbandige zanger liet zich door Bosch inspireren, wat onder andere leidde tot het nummer Ship of Fools. In de voorstelling is hij een van de acrobaten. Een geweldige visuele vondst is – tijdens de aanwezigheid  van Morrisson op het podium – het in caleidoscopische explosies laten uitbarsten van details van schilderijen, als in een lsd-trip. Morrissons psychedelische Bosch-orgie eindigt met een verstild beeld van zijn einde in een Parijse hotelkamer, dood in bad. Een beeld dat zo weggelopen lijkt uit een werk van Bosch.

Reflectie
Die andere circusartiest uit de twintigste eeuw die met zijn wandelstok nogal pedant door de piste stapt, is Salvador Dalí. Sommige van Bosch’ hallucinerende beelden kopieerde hij nagenoeg, laten Tétreault en Potier zien. De surrealisten uit het begin van de twintigste eeuw hebben sowieso goed naar Bosch gekeken. Morrisson en Dalí. Twee totaal verschillende personen, allebei met hun eigen kijk op de schilder. Hun optreden bewijst het gelijk van de professor. Iedereen maakt zijn eigen reflectie van Bosch, net als de makers van Bosch Dreams. Wetenschappers mogen dan twisten over Bosch’ intenties; tot op de dag van vandaag spreekt hij letterlijk tot de verbeelding. En verbeelding is vrij, uiterst persoonlijk en niet aan regels of voorschriften gebonden.

De voorstelling zoomt in op details uit Bosch’ werk, vooral uit het schilderij de Tuin der Lusten. Als je de schilderijen ziet als een soort stripvertelling is Bosch Dreams een tekenfilm. Voor een deel letterlijk, want de makers maken gretig gebruik van animaties en projecties. Ze versterken daarmee het hallucinerende karakter van de schilderijen.

Safrankski
Op Bosch’ schilderijen staat de tijd stil. Bosch Dreams zet ze weer in beweging en laat de klok verder lopen. De voorstelling legt de vinger op een fenomeen dat de Duitse filosoof Rüdiger Safranski in zijn recente boek Tijd beschrijft. Goede figuratieve beeldende kunst legt het moment vast vlak vóór of vlak ná de gebeurtenis die het betreft, stelt Safranski. Zoals Rembrandt de zelfmoord van de door een koningszoon verkrachte Lucretia vastlegt op het moment nadat ze zichzelf met een mes stak, toont Bosch ook niet het meest dramatische moment van een handeling, maar de aanloop ernaartoe of de gevolgen ervan.

Volgens Safranski zou de toeschouwer het niet kunnen verdragen om het moment van de steek van Lucretia te zien. Het zou van het schilderij kitsch maken vanwege de in één moment geconcentreerde emotie die simpelweg te veel om te verdragen zou zijn. Maar als in Bosch Dreams het bevroren moment uit een schilderij in gang wordt gezet, neemt de verbeeldingskracht van de circusmakers het over. Hun dynamiek voorkomt een overdosis emotie. Sterker nog: het circus toont aan wat de professor probeert te zeggen: dat de mogelijkheid van een puur persoonlijke beleving van Bosch de grootste waarde van zijn werk is. Bosch doet een beroep op de verbeeldingskracht van wie zijn werk ziet.

Licht
Het amusement-aspect van het circus geeft Bosch Dreams een onvermijdelijke lichtheid. De zware, duistere en dreigende symboliek van de schilderijen komt tot leven en dan ziet de toeschouwer ook de karikaturale kanten van alle mismaakten, monsters, duivels en engelen. Net zoals Safranski uitlegt waarom het rond de climax cirkelen in beeldende kunst zo effectief is, zo goot Bosch zijn zware kost in prikkelende en ook vermakelijke beelden. Zware onderwerpen op een lichte manier brengen werkt. Net zoals lichte onderwerpen op een zware manier. Een truc? Misschien, maar dan wel een uit de toverdoos van een meester.

www.circusjeroenbosch.nl

http://7doigts.com

Een voorproefje:

© Brabant Cultureel – oktober 2016