Voor Nisrine Mbarki is mama een wolkbreuk in Brabant

Nisrine Mbarki werd geboren in Tilburg. Zij groeide deels op in Marokko en deels in Nederland en woont en werkt tegenwoordig in Amsterdam. Ze vertaalt poëzie uit het Arabisch en publiceerde eigen gedichten in literaire tijdschriften. Onlangs verscheen haar debuutbundel Oeverloos.

door Hein van Kemenade

Begin 2022 verscheen de dichtbundel Oeverloos van Nisrine Mbarki (Tilburg 1977). Zij is schrijver, dichter, columnist en literair vertaler. Daarnaast is ze redacteur en programmamaker bij het Winternachten festival. In haar debuutbundel Oeverloos ontbreken hoofdletters en leestekens, behalve bij de meeste eigennamen. Mbarki beschrijft scènes uit het leven en de verschillende culturen aan beide kanten van de Middellandse zee spelen een belangrijke rol. De moeders vormen niet alleen het begin van alles, maar blijven aanwezig en belangrijk tot zij zeventig jaar oud zijn.

Taalgevoelig

Waar je vandaan komt is belangrijk, vader, moeder, grootouders, overgrootouders en het kind staat net zo dicht bij de dichteres. ‘Bloedverwanten zijn ook een ongevraagde hemelse last’. 
Het is een zeer taalgevoelige bundel. Nederlands wordt afgewisseld door Arabisch, Darija (Marokkaans-Arabisch), Frans, Engels en Tamazight. Achter in de bundel staat dat het de bedoeling is dat een document met vertalingen naar het Nederlands op internet wordt geplaatst wordt.

Het is overweldigend hoeveel facetten van het leven Mbarki in deze bundel aanraakt en beschrijft. De beelden die zij gebruikt zijn heel helder. Er staat wat er staat. Alleen is dat soms onbegrijpelijk voor mij, omdat ik het Arabisch en het Tamazight niet beheers. Frans en Engels wel. Tegelijkertijd hebben de beschrijvingen in een andere taal een meerwaarde in cultureel opzicht. Want wanneer haar moeder vloekt doet zij dat niet in het Nederlands en staan er Arabische tekens. Die lees ik dan als ‘Duizend bommen en granaten’ en kan me er zo een voorstelling van maken. Via haar uitgever ontving ik een document met vertalingen. Dan blijkt er ‘whatever happens, happens’ te staan. Toch wel iets anders.

Moeilijker wordt het wanneer dit woord ⵜⴰⵎⴰⵥⵉⵔⵜ als titel van een gedicht afgedrukt staat. ⵜⴰⵎⴰⵥⵓⵏⵜ komt wel in het digitale woordenboek op internet voor en betekent hoofdstad. Maar Mbarki vertaalt de titel van het gedicht als ‘homeland’, omdat een goede Nederlandse vertaling ontbreekt. In dit gedicht wordt een stad in verval beschreven die ligt in een andere tijd en in Berbergebied: ‘afspraken kennen geen tijd en mensen hebben alle tijd’.

Wereldkaart

De ‘moeders voeden liefdevol het hele land’ en ‘beheersen een bewonderenswaardig scala aan martelwerktuigen’. Zij reguleren de samenleving en lokken de mannen. De Islam speelt een belangrijke rol. Niemand is wit en niemand is zwart, ‘het paradijs ligt voor het oprapen’. Een (voorbije) evenwichtige wereld wordt poëtisch beschreven. Nisrine Mbarki gebruikt prachtige beelden zoals het gezicht van grootvader dat een ‘wereldkaart is van de oorlogen uit de vorige eeuw’. Het gedicht eindigt met ‘mijn zoon moet een nieuwe wereldkaart tekenen’.

In het gedicht oeverloos wordt de mooie beeldspraak van zonder oevers te zijn consequent volgehouden. ‘mijn moeder treedt regelmatig buiten haar oevers’ en de broers graven diepe geulen om haar op te vangen, zus bouwt dammen en de regen wordt verbannen. ‘de kracht van mijn moeder is ongekend en overstroomt spectaculair het land’.

oeverloos

mijn moeder treedt regelmatig buiten haar oevers
zoals jij ook doet
wanneer de weg van waterloop tussen hart en geest
wordt verduisterd
door nevel of kortsluiting
niet alleen in het regenseizoen
ook de zomer en lente kennen hun abrupte wolkbreuken
razende moessons zelfs

mijn broers graven diepe geulen om haar op te vangen
apathisch bewerkt mijn zus boomstammen met een scherpe bijl
en bouwt dammen
schoonzussen rapen hun kinderen bij elkaar en gillen stilletjes
daarna tillen zij hun jurken tot kniehoogte op
haar zussen sussen door de telefoon
zeven tegelijk in moedertaal
haar moeder gromt zacht en likt de waanzinnige wonden
die niemand ziet
terwijl mijn moeder meerdere vaders tegelijk hoort spreken

de kleinkinderen proberen haar voor hun verjaardag uit te nodigen
maar oeverloos water kent geen kleinkinderen

regen wordt verbannen
artsen verbieden het wateroppervlak te spiegelen
alle onheilspellende woorden die ze niet verstaan
gooien ze overboord
schaduw en droom worden uit het woordenboek geschrapt
over de grens gezet
met morfine worden magische wezens verdoofd

de kracht van mijn moeder is ongekend en overstroomt spectaculair
het land
sleurt alles mee ondanks het leger maatregels van liefde

oevers zijn niet voor dromers
het verstand zal zwijgplicht krijgen
in stilte verzuipen
wezens zullen
vrij zwemmen

wij zijn water

wij vrezen onszelf

Voorouders

Behalve de alom aanwezige moeders in deze bundel komen er ook een aantal andere elementen meerdere malen aan de orde. Mbarki laat haar voorouders veel aan het woord. In het eerste, losstaande gedicht lezen we over het leven van haar ouders en in de afdeling archief staan de gedichten mon père en ma mère naast en tegenover elkaar. Mbarki is in Nederland geboren, het land waar haar vader naartoe trok. Haar vader is een mens, geboetseerd uit de klei van zijn stad in Marokko. Haar moeder, afkomstig uit de Westelijke Sahara, werd ‘door de Franse nonnen gekneed’: ‘mama est une boîte de vitesse vivante’. Het veroorzaakt de veelheid aan talen en de cultuurverschillen die Mbarki zo sterk laat zien. ‘mama is een wolkbreuk in Brabant’, maar ook ‘een dochter van de Atlantische Oceaan’. Het gedicht tong laat de veeltaligheid zien, en daarmee een gespletenheid. ‘op mijn tong vindt een orgie plaats / mijn huig spuwt vuur in nood terwijl mijn lippen zacht grenzen wegblazen’.

tong

mijn moeder ontnam mij haar taal en zichzelf
mijn kindertong werd overgeleverd aan
harde kloosterklanken op veengrond
geprevelde gebeden die altijd alles bezweren
achtergebleven scheldpartijen van oude krijgsmachten
oude tekens op getatoeëerde kinnen van moeders moeders moeders
sindsdien sleep ik het lot aan haar kruin achter me aan

in mijn kinderkeel werd een genadeloos pact gesloten
een overeenkomst zoals die van gescheiden families
omwille van het kind
een samenzijn dat middelen heiligt uit de dagen dat idealen goden waren
goden die beschermen als je waardige offers brengt
offers zo gaaf als snijtanden
ik heb gezwollen melk uit jullie talrijke borsten gedronken
zonder te weten wie werkelijk wie was
in mijn luchtpijp waanden jullie je Nimrod in Babel

امهاتي لوكنتن الأمومة بمفهوم أؤمن كنت لو
de syntaxis werden op strakke bedjes
naast elkaar gezaaid
in mijn strottenhoofd

jullie kerfden tekens in mijn stembanden
staken zwaarden in mijn gehemelte te ruste
door mijn borstkas duwden jullie vleugels naar buiten
voor een mogelijke
exodus
in mijn mondholte herschiepen jullie wezens
waarvan je de naam niet mag uitspreken
hun scherpe gekrulde ⵉⵙⴽⵉⵡⵏ dreigden dagelijks
mijn huig te verbannen
hoeven vertrapten eux en oui en liefkoosden ي en م
om hun vloeiende vormen
aan mijn hoofd naaiden jullie oren vast gekneed uit jullie tonen
ma tête lourde de vos promesses

verbanning heb ik afgeschaft
op mijn tong vindt een orgie plaats
mijn huig spuwt vuur in nood mijn lippen zacht grenzen wegblazen
Germaanse sneeuwvlokken lossen op
in oude Semitische bergbastaards
tomeloze huwelijken worden dagelijks tussen mijn wangen gesmeed
glijden soepel als gepolijste kralen in een rozenkrans
keer
op keer
op keer

mijn tong is gespleten uit trouw aan het noorden en het zuiden
mijn moeder wordt oud en spreekt soms haar taal
die ik uiteindelijk toch leerde
van grootmoeders die de aarde te drinken geven voor ze zelf drinken

Vertalingen:
امهاتي لوكنتن الأمومة بمفهوم أؤمن كنت لو > als ik in het concept van moederschap geloofde, waren jullie allemaal mijn moeders
ⵉⵙⴽⵉⵡⵏ > hoorns
ي en م > letters ya en mim

Een ander beeld is het bos en wel de lokgroep van het bos. Het bos roept, als vluchtweg voor een opdringerige priester en ook als schuilplaats om tot jezelf te komen. In de visie van Mbarki laat zij haar kinderen in het bos logeren, bij de vossen. De angsten van haar voorouders in de zakken van haar kinderen, gewikkeld in stukjes vet. ‘de vossen eten gulzig de angsten’.

Zowel de Islamitische als de Christelijke traditie komen veelvuldig in beelden en metaforen voorbij. Ook is de dichter historisch-politiek bewust. Terwijl de ik-figuur in Brussel is, denkt zij eraan dat er 137 jaar eerder de Koloniale Conferentie van Berlijn (ook wel Congo-Conferentie) plaatsvond waarbij Afrika werd verdeeld onder de Europese koloniale machten. In haar straat in Amsterdam groeien gebouwen van rode VOC-bloedbakstenen. Ze ziet struikelstenen, die gedeporteerden in herinnering roepen.

Oeverloos is een veelzijdige bundel gedichten die zorgvuldig opgebouwd is. Mooi en helder van taal en internationaal gericht als een veelkleurige diamant. Iedere keer wanneer ik er in lees stralen er andere wonderschone inzichten van een vrouw die als motto voor deze bundel een regel van Al Hallaj koos, een negende-eeuwse legendarische en omstreden mysticus, soefi, dichter en denker: ‘mijn overtuiging (religie) is voor mezelf en die van anderen is voor anderen’.

Nisrine Mbarki, Oeverloos. Amsterdam: Uitgeverij Pluim 2022, 84 pp., ISBN 978-94-932-5633-0, pb., € 12,99.

Uitgeverij Pluim

Foto voorpagina > Bart Grietens

© Brabant Cultureel 2022