Priester en fascist was hij. Dat staat vast. In een tijd waarin dat laatste overigens nog niet als scheldwoord klonk. ‘Unne goeie mens’, luidde het oordeel in zijn woonplaats Nuland. Een bewonderaar ook van de Italiaanse dictator Mussolini. Maar een collaborateur met de Duitse bezetter? Over de eigenzinnige Wouter Lutkie is nu een dikke biografie verschenen. Wil de echte Wouter Lutkie opstaan?
door Arnold Verplancke
Hij heeft er twee en een half jaar dag in dag uit aan gewerkt, Willem Huberts (1953). Hij bekeek alle 175.000 items in het Lutkie archief van het Katholiek Documentatie Centrum. Zes maanden onderzoek in de archieven en twee jaar schrijven. Maar dan heb je ook wat. Soli Deo, een biografie over Wouter Lutkie (1887-1968). Ongeveer vijfhonderd pagina’s dik en afgelopen weekend (5 maart 2022) gepresenteerd in Nuland.
Veel over Lutkie was natuurlijk al bekend. Hij is geboren in ’s-Hertogenbosch in een niet onbemiddeld gezin. Na het Canisius College in Nijmegen werkt hij bijna tien jaar als handelsman in het bedrijf van zijn vader. De kunstmatige wereldtaal Esperanto boeit hem bovenmatig. Pas vrij laat krijgt hij een priesterroepingen. Op vijfentwintigjarige leeftijd gaat hij naar het kleinseminarie in Sint-Michielsgestel en vervolgens het grootseminarie in Haaren. Zijn priesterwijding ontvangt hij in 1919 om daarna als simpele kapelaan aan de slag te gaan in het dorp Gemonde. Niets bijzonders in het dan nog rijke roomse leven in het hart van Noord-Brabant.
Wel bijzonder is dat hij niet alleen in zijn naaste omgeving, maar tot ver in Europa hulpbehoevende mensen helpt in de jaren na de Eerste Wereldoorlog en een heel netwerk van intellectuelen in Europa opbouwt. Nu precies honderd jaar geleden vraagt hij aan de toenmalige bisschop monseigneur Diepen om te worden vrijgesteld van het werk als kapelaan en zich te mogen vestigen in Nuland. Daar sticht hij samen met het echtpaar Ras al gauw Soli Deo (alles voor God), een sociaaleconomische leefgemeenschap die zichzelf bedruipt, maar ook mensen in de omgeving helpt.
Lutkie schrijft veel, zowel boeken als vijfendertig jaar lang in zijn eigen tijdschrift Aristo. Dat is bekend. Ook dat hij persoonlijk bevriend raakt met de Italiaanse fascistenleider Benito Mussolini en met hem zelfs zeven maal spreekt op privéaudiënties. Maar Willem Huberts, die zich al veertig jaar bezighoudt met nationaalsocialistische Nederlandse letterkunde en het fascisme, miste naar eigen woorden ‘de totale blik op Wouter Lutkie’. Die heeft hij nu geopend in de nieuwe biografie waarin hij Lutkie’s leven uitgebreid beschrijft, maar vooral ook diens denken.
Stromingen
Waarom raakt een Brabantse priester zo in de ban van het fascisme? Die vraag beantwoordt Huberts in een uitgebreid intermezzo. Daarvoor springt hij over de twintigste eeuw heen, waarin de term zo beladen is geworden, terug naar de negentiende eeuw. De Franse revolutie heeft dan de Europese samenleving door elkaar gegooid, monarchieën omver geworpen, de macht van de kerken ondermijnd, de standenmaatschappij met zijn gilden en beroepsverenigingen afgeschaft. De industrialisatie grijpt razendsnel om zich heen en er ontstaat een arbeidersproletariaat, de bevolkingsgroei neemt toe. Naast het liberalisme ontstaan nog nieuwere politieke stromingen als het socialisme, communisme en het anarchisme. Aan de andere kant raken denkers juist bevreesd voor mensenmassa’s die niet langer door tradities en idealen zijn verbonden. Een sterke hand is volgens hen nodig om leiding te geven en de massa te bespelen.
Lutkie en velen van zijn generatie schrikken van een nieuwe samenleving waarin mensen tegenover elkaar komen te staan, tegenover andere groepen, standen, partijen. Hij wil juist het tegenovergestelde, een verzoening bereiken. Niet een ongebreidelde vrijheid (égalité, liberté) die tot tegenstellingen leidt, maar een autoritair corporatieve ordening met plichten tot de gemeenschap en een beperkte vrijheid. Het volk regeert niet, maar wordt geregeerd. Godsdienst en kerk hebben de hoogste rechten. Lutkie wil dat het gezag terugkeert, evenals de schone traditie van weleer.
Het fascisme bindt in zijn ogen de strijd aan met het liberalisme en het marxisme, twee volgens Lutkie antichristelijke stromingen. Het liberalisme stelt immers met zijn humanisme de mens als hoogste waarde boven God. Het marxisme stelt de haat van de klassenstrijd boven de liefde. De priester Lutkie voelt zich ook gesterkt in zijn opvattingen door bijvoorbeeld sociale encyclieken als Quadragesimo Anno van paus Pius XI, waarin een sterk staatsgezag noodzakelijk lijkt voor de invoering van een corporatieve ordening.
Corporatisme
In het corporatisme organiseren mensen en organisaties zich aan de hand van hun belangen en beroepsgroepen. Werkgevers en werknemers staan niet tegenover elkaar, maar hebben allebei stemrecht in hun publiekrechtelijke organisaties en kunnen binnen hun groep besluiten dwingend opleggen. Voor Lutkie zijn fascisme en corporatisme identiek en gaan zij vlekkeloos samen met katholicisme. Maar niet met een democratie natuurlijk, als je daaronder verstaat dat de numerieke meerderheid van het volk de wet bepaalt. Dat noemt hij ‘de afgoderij van het getal’.
Van het nationaalsocialisme dat in Duitsland opkomt met Hitler, moet Lutkie niets hebben. Hij bestrijdt zowel de beginselen ervan, als de Nederlandse NSB en haar leider Anton Mussert. Het Italiaanse fascisme beschouwt hij als fundamenteel anders dan het Duitse nazisme. De Rooms-Katholieke Staatspartij (RKSP) zint hem evenmin, hoewel die onder zijn geloofsgenoten toch de meeste aanhang geniet. Veel meer bewondering koestert hij voor het Verdrag van Lateranen dat Mussolini in 1929 sluit met Paus Pius XI en dat het conflict tussen kerk en staat beëindigt en de Heilige Stoel onafhankelijkheid en soevereiniteit verleent. Ook ver na de oorlog blijft Lutkie de jaardag van La Conciliazione op 11 februari vieren op Soli Deo.
Endemisch
Antisemitisme valt Lutkie wel te verwijten in zijn geschriften door de tijd heen. Huberts schrijft dat hij vermoedelijk als sinds zijn vroegste jeugd vol heeft gezeten van anti-joodse vooroordelen. Het milieu waaruit hij afkomstig is, speelt daarbij waarschijnlijk een rol: ‘een welgestelde door en door roomse familie die zichzelf graag vergelijkt met de oude aristocratie en waarin een lichte vorm van antisemitisme endemisch is.’ Hij citeert ook Jan Ramakers, dat katholiek Nederland in de jaren 1870-1900 een ijzig antisemitisch klimaat kent en na de eeuwwisseling in zijn relatie tot de joden een duidelijk ambivalent karakter krijgt.
Wanneer je de biografie van Wouter Lutkie doorleest, komt een uitspraak van de Deense filosoof Kierkegaard in herinnering: het leven wordt voorwaarts geleefd, maar achterwaarts begrepen. Tegelijk besef je dat je de werkelijkheid geweld aandoet als je de geschiedenis uitsluitend met de opvattingen en kennis van nu beoordeelt. Die alledaagse werkelijkheid zag er tussen de wereldoorlogen heel anders uit dan nu. Het katholicisme was dwingend aanwezig. In Lutkie’s tijd waren er in Noord-Brabant bijna zevenhonderd kloosters, ruim honderddertig katholieke internaten, ruim vijfhonderd parochiekerken, meer dan honderd Lourdesgrotten en 133 kloosterorden en congregaties. Bij alles wat gebeurde, was het katholieke geloof aanwezig. Vrijwel geen school of vereniging deed het zonder de letters RK voor de naam.
Nieuw
Bij de presentatie van de biografie noemde Willem Huberts vijf belangrijke nieuwe gegevens uit zijn archiefonderzoek: (1) Wouter Lutkie wilde in 1923 aan de splinternieuwe Roomsch Katholieke Universiteit Nijmegen filosofie gaan studeren. Zijn toelating was vrijwel rond, maar door een ingreep achter de schermen door zijn bisschop monseigneur Diepen, met wie hij een moeizame verhouding had, kreeg hij toch geen toegang. (2) De leefgemeenschap Soli Deo heeft decennia lang al haar landbouwproducten en opbrengsten ten goede laten komen aan de samenleving in Nuland en omgeving. (3) De stichting Soli Deo heeft ongeveer zesduizend mensen in nood uit heel Nederland geholpen, of het nu ging om de dienstplicht, de belastingen, werkloosheid of huisvesting. (4) Tussen 1940 en 1944 heeft Wouter Lutkie zelf tweehonderd mensen uit Duitse gevangenschap vrij gekregen. Omgerekend elke week wel één. Hij liep als het ware de Sicherheitsdienst in ’s-Hertogenbosch plat. Ook in het grote standaardwerk van Lou de Jong komt dat voor, al heeft die nooit geweten om hoeveel gevangenen het ging. (5) Na de oorlog heeft de bekende historicus professor Rogier Lutkie zonder enig bewijs beschuldigd van collaboratie met de Duitse bezetter. Ondanks dat Lutkie aantoonde dat daar niets van waar was, heeft Rogier zijn beschuldiging nooit herroepen of onderbouwd. Huberts steunt Lutkie op dit punt en noemt Rogier ‘een leugenachtige lasteraar’.
Het eerste exemplaar van zijn biografie reikte Willem Huberts dit weekend uit aan Jeroen Naaijkens, een ver familielid van Lutkie. Zijn moeder Agnes van Kalmthout was een nichtje van Lutkie. Naaijkens bleek zelf ook nog herinneringen aan zijn heeroom te hebben, bij wie hij als jongeling op bezoek was geweest op Soli Deo. De biograaf vertelde dat hij bovendien buitengewoon geholpen is door het archief van de familie Naaijkens.
Wereldvreemd
Wil de echte Wouter Lutkie opstaan? Zonder deze vraag zo te stellen, beantwoordt Huberts hem wel. Lutkie was niet gek, niet naïef, geen fantast, geen querulant, geen nationaalsocialist en zeker geen collaborateur. Als priester en als mens was hij onbaatzuchtig en oprecht. Hij was een eigenzinnige fascist, een toegankelijke steunpilaar. In zeker opzicht stond hij buiten de tijd en de samenleving. Een geharnaste idealist en een wereldvreemde wereldverbeteraar ook.
In de loop van de vorige eeuw zijn de parlementaire democratie en het algemeen kiesrecht fundamenten geworden van de Nederlandse samenleving. Die ontwikkelde zich in een kapitalistisch-liberale richting met een sociale component. Dat was niets voor Lutkie. Hij kwam daardoor alleen te staan, maar wel met de overtuiging dat hij het gelijk aan zijn kant had en de waarheid in pacht.
Willem Huberts, Soli Deo. Wouter Lutkie (1887-!968). Amsterdam: Boom Geschiedenis 2022, 528 pp., ISBN 9789024446414, hb., € 39,90.
Bestel dit boek bij uw plaatselijke boekhandelaar
© Brabant Cultureel 2022