Je weet even niet wat je ziet. Uit wat voor materiaal bestaan al die mooie en verrassende objecten aan de wanden en op de tafels? Soms lijken de bolle potten en kommen van keramiek. Een streng ‘schilderij’ doet daarentegen aan grafiek denken. Andere wandobjecten zien er juist weer wollig uit. We zijn in de zalen van het museum Krona te Uden, waar Annita Smit uit Zaltbommel exposeert.
door Arnold Verplancke
Tijd en eeuwigheid. Poëzie in beeld en woord heet de tentoonstelling. Ze omvat een groot aantal mooie driedimensionale objecten van Annita Smit die tot voor kort in de Kloosterkerk in Den Haag te zien waren. Het is op het eerste gezicht nauwelijks te geloven: ze bestaan uit papier. Met engelengeduld heeft Smit daar al deze vormen mee gemaakt. Haar werk wordt in het museum gecombineerd met nieuwe gedichten van vijf hedendaagse schrijvers die in hun teksten proberen vanuit het alledaagse te tasten naar wat daar bovenuit stijgt. De eeuwigheid? Elkaar? Het paradijs? Of die in hun poëzie alleen dat zoeken beschrijven.
De objecten van Annita Smit (1966) zijn gemaakt van overbodig geworden flinterdun papier voor bijvoorbeeld dundruk Bijbels en liedboeken. Zij kan de pagina’s in heel smalle reepjes snijden en gebruiken voor haar kunstwerken. Soms ongekleurd; dan zijn de letters uit de Bijbelteksten nog herkenbaar als je heel goed kijkt. Soms met acrylinkten gekleurd, waardoor er een spectrum van in elkaar overlopende kleuren kan ontstaan. Zeker in combinatie met de belichting lijken de kleuren dan mee te bewegen als de kijker er langs loopt of het hoofd beweegt. De kunstenares heeft Textiele Vormgeving gestudeerd.
Twijfel
De gedichten vragen elk op zich nauwkeurige lezing. Het meest trof mij Mosque Shaped Alarm Clock van Mustafa Stitou. Hij beschrijft hoe zijn moeder zich terugtrekt om te bidden als de minaret van de moskee daartoe oproept. Zij twijfelt niet aan haar geloof. Hij duidelijk wel. Het gedicht eindigt met:
Gebaard heeft ze je, opgevoed, een vreemde zien worden,
maar losgelaten nooit en jij haar evenmin; ongeduldig
blijf je wachten, kinderlijk, verongelijkt, haar onverdeelde
aandacht wil je, overtuigd dat dood dood is.
Onmiddellijk na de ingang toont Krona een klein deel van zijn vaste collectie. Prachtige houten beelden uit de vijftiende eeuw van de Meester van Koudewater. Die beelden zijn lang in het bezit geweest van het Rijksmuseum in Amsterdam, maar een aantal jaren geleden aan het vernieuwde Krona in langdurige bruikleen gegeven. Opvallend in die eerste zaal is een groot retabel dat het lijden van Christus laat zien, gemaakt rond 1520 in Antwerpen. Onder de kruisiging staat een bijna flauwvallende Maria, ondersteund door Maria Magdalena en de evangelist Johannes. Het beeld is afgeleid van een van de visioenen die Birgitta van Zweden kreeg tijdens haar bezoek aan Jeruzalem. Het museum is gehuisvest in een deel van de oude Birgittinessenabdij.
Fototentoonstelling
Op de benedenverdieping van Krona is een andere tijdelijke expositie te zien: Vrijheid en Verwarring. Kloosterleven in de jaren ‘60. Dat is vooral een fototentoonstelling die bewijst hoeveel er veranderd is in de Rooms-katholieke zuil in de jaren zestig, dus na het Tweede Vaticaans Concilie. En dan specifiek in de kloosters.
Het meest veelzeggend vind ik een serie van drie foto’s van de zusters Augustinessen uit Heemstede. Ze zijn gemaakt in drie opeenvolgende jaren 1967-1968-1969. Wat een wereld van verschil! In het eerste jaar, voordat zij op bedevaart naar Lourdes gaan, staan ze allemaal in hun zwarte kloostergewaad van top tot teen. Eigenlijk vormen ze samen één grote zwarte vlek, waaruit handen steken, waarop kruisjes zichtbaar zijn en hun gezichten onder witte gesteven kappen. De tweede, uit het revolutiejaar 1968, oogt al wat menselijker: zwarte jurken tot iets over de knie, nette kapsels met of zonder bescheiden kapje. De laatste laat de dames zien in zedige jurken en mantelpakjes, waarschijnlijk dezelfde als hun leeftijdgenoten van toen. Een enkeling houdt vast aan een zwart jurkje met kruisje.
Taboe
Er is veel te vinden aan documenten en foto’s uit die voor de katholieken verwarrende tijden. Een filmpje van Godfried Bomans en zijn broer bijvoorbeeld. Een mooie foto van de monseigneur Bekkers (1908-1966), bisschop van het bisdom Den Bosch, achter een tafel en tegenover zich rijen vriendelijke en nieuwsgierige kloosterzusters in hun strenge gewaden. Mgr. Bekkers is van grote betekenis geweest voor de emancipatie van katholieke echtparen. Begin jaren zestig doorbrak hij het taboe op geboortebeperking en op het gebruik van de anticonceptiepil door te zeggen dat ouders hun eigen geweten moeten volgen bij het bepalen van hun kindertal. Heel iets anders dan de pastoors die in de voorgaande jaren ouders vooral aanmoedigden zoveel mogelijk katholieke kindertjes te krijgen.
De foto is gemaakt door Frans Kuit (1935-2011) een fotograaf met wie ik rond 1970 veel heb samengewerkt voor het Brabants Dagblad, juist in het gebied rond Uden. Op de tentoonstelling en in het begeleidende boek staan van hem ook veel foto’s van missionarissen die voor een korte onderbreking terug zijn in hun vaderland en hier gehuldigd worden of zich vermaken. De tentoonstelling presenteert enkele verbazingwekkende getallen uit die tijd. In 1963 kwam één op de negen missionarissen wereldwijd uit het kleine Nederland. In 1960 telde Nederland vijftigduizend kloosterlingen, het hoogste aantal ooit.
Nostalgie
Lopend door de herinneringen aan dat Rijke Roomse Leven realiseer ik mij dat deze tentoonstelling toch vooral interessant lijkt voor mensen van mijn generatie, laten we zeggen de ouderen van nu. Die weten nog hoe belangrijk de kloosters zijn geweest voor de emancipatie van veel mensen, het onderwijs, de gezondheidszorg. Met een beetje nostalgie zullen ze terugdenken. Niet dat het alleen maar ‘koek en ei’ was, maar zo slecht als hij nu soms wordt afgeschilderd, was die ‘goede oude tijd’ zeker niet.
Vervolgens in mijn eigen fotoboeken uit die tijd bladerend, kom ik een foto tegen van mezelf als jong journalist in 1969, zuster Brigitta interviewend in Zijtaart. Ze was zesentachtig en vierde haar zeventigjarig kloosterjubileum. Dit tijdsbeeld hangt niet in Krona natuurlijk!
‘Tijd en Eeuwigheid. Poëzie in beeld en woord’, tot en met 30 januari 2022 in Museum Krona, Uden.
‘Vrijheid & Verwarring. Kloosterleven in de jaren ’60’, tot en met 6 maart 2022 in hetzelfde museum.
Vrijheid en Verwarring. Kloosterleven in de jaren ‘60. Heeswijk: Berne Media 2021, 160 pp., ISBN 9789089724359, € 19,95.
www.tilburguniversity.edu/brabantcollectie
Catherijneconvent
Van 4 februari tot en met 5 juni 2022 besteedt ook Museum Catharijneconvent in Utrecht aandacht aan ‘De onstuimige jaren zestig’. Dat gebeurt in een tentoonstelling met als titel ‘Van God los?’. Aan de hand van fotografie, muziek, kunst en radio- en tv-fragmenten toont het museum een wereld waarin het geloof en de traditionele invulling daarvan ter discussie werden gesteld. De hechte band tussen het instituut kerk en het geloof bleek niet langer vanzelfsprekend. De vraag wordt gesteld wat daarvoor in de plaats kwam. In ‘Van God los?’ komen zowel de ludieke en vernieuwende geluiden van deze periode aan bod – zoals die van Gerard Reve en Godfried Bomans – als de conservatieve tegenbewegingen. www.catharijneconvent.nl
© Brabant Cultureel 2021
Beeld boven dit artikel: De Clarissen van Megen. Foto > Guus Bekooy, Collectie Museum Krona.
Een heerlijke terugblik naar een rooms verleden.