door Arnold Verplancke
Alles gaat weer draaien! Musea en theaters hebben afgelopen weekend hun deuren geopend en allerlei verrassingen uitgeserveerd. In het Udense museum Krona heb ik zaterdag (5 juni 2021) Tussen werelden. Chagall & hedendaagse kunstenaars bewonderd. Een rijke tentoonstelling met veel meer werken dan ik had verwacht. Een dag later zag ik in Amsterdam de volstrekt onbekende opera Die ersten Menschen van de Duitser Rudi Stephan.
Het kleine museum in Uden staat vrijwel geheel in het teken van de expositie rond Marc Chagall (1887-1985). Zijn leven is bekend. Geboren in het Russische rijk binnen een chassidisch joods gezin, heeft hij als gevluchte kunstenaar gewerkt in onder andere Frankrijk, Duitsland, Israël en de Verenigde Staten. Telkens keren in zijn werk beelden terug uit het simpele Russische dorp van weleer, het jodendom en het christendom, elementen uit volksverhalen en fantastische vertellingen. In zijn geheel eigen kleuren laat hij net zo gemakkelijk mensen als dieren door de lucht vliegen.
Contrasten
Juist het samengaan van die verschillende religieuze en culturele invloeden maakt zijn werk voor het museum in Uden volop actueel in een tijd van vreemdelingenangst en vluchtelingencrises. En bovendien spannend om het te combineren met een selectie hedendaagse kunst. Dat levert interessante contrasten op. In de benedenzaal is een mooie collectie litho’s en gravures te zien die Chagall maakte op bijbelse onderwerpen. Ze zij afkomstig uit onder andere Amsterdam en Tel Aviv. Een onschuldig ogende Adam en Eva, maar al wel met slang en verboden vrucht, Sara en de engelen, maar ook Hagar in de woestijn.
Daar vlakbij hangen vier grote doeken van Hamid El Kanbouhi. Ook een Adam en Eva, en ook Hagar die samen met haar zoon Ismaël bruut de woestijn in wordt gestuurd door Abraham. Zijn David en Goliath komen wel heel dicht bij het hier en nu. Een gevangene staat op het punt onthoofd te worden door misschien een IS’er. Twee vrouwen hebben hun mobieltjes in de aanslag om er filmpjes van te maken. Op het tuniek van de beul staat een jonge David die het afgehakte hoofd van Goliath bij de haren optilt. Heden en verleden, verschillende religies en culturen vloeien samen.
Primeur
Het museum heeft zelfs een primeur, namelijk een schilderij van Chagall uit 1924 dat nog nooit eerder publiekelijk te zien is geweest: Ida in de boom. Het heeft jarenlang in het huis van een Newyorkse familie gehangen totdat het werd uitgeleend voor deze expositie. Het toont Chagalls dochter Ida in een rijk bloeiende boom.
De Joodse man met Thora heeft Chagall meerdere keren geschilderd. In Uden is niet de versie te zien uit Amsterdam of Chicago, maar die uit Tel Aviv. Chagall schonk die in 1931 aan het toen opgerichte museum in de nieuwe stad. Tijdens zijn reis naar Palestina in dat jaar bezocht hij ook de stad Safed, beroemd vanwege de joodse mystiek. Hij schilderde later in olieverf het interieur van de synagoge, met veel blauw dat verwijst naar de hemel.
Dergelijke werken contrasteren mooi met dat van Soody S. Sharifi. Zij is geboren in Iran en als tiener opgegroeid in Texas. Van haar hangen er een paar mooie digitale collages die lijken op oude Perzische miniaturen. Er valt heel wat te ontdekken op die taferelen. Het meest trof mij het werk Martelaarschap. Centraal zit een moeder in een Piëta-pose met een grote dode zoon. De vrouw is gehuld in een zwarte Iraanse chador. Het beeld verwijst zowel naar de ontelbare Iraanse jongens die sneuvelden in de bloedige achtjarige oorlog met Irak als natuurlijk naar de joodse Maria met haar gekruisigde zoon.
Verleiding
Het is verleidelijk om alle mooie werken van Chagall te noemen, of die van de hedendaagse kunstenaars. David en Batsheba uit 1956 wil ik toch niet onvermeld laten: prachtig van kleur die litho en mooi hoe hun portretten ineen vloeien. Ook dit is een bruikleen uit Tel Aviv. Koning David verleidde de mooie Batsheba, maakte haar zwanger en stuurde haar man naar het front om te sneuvelen. Een onvergefelijke smet op zijn blazoen.
Laatste advies: ga zelf kijken in Uden. U vindt beneden in het museum ook de schetsontwerpen van Marc Mulders voor het glas-in-loodraam van de Sint-Jan in ‘s-Hertogenbosch.
Opera
Een dag later opnieuw Adam en Eva, maar nu in een ruige versie. De opera Die ersten Menschen van Rudi Stephan (1887-1915) is maar zelden opgevoerd. In ons land nog nooit. Stephan voltooide het werk in 1915 en sneuvelde nog datzelfde jaar aan het Oostfront, zonder een opvoering mee te maken.
De inhoud van deze opera was in zijn tijd al omstreden: in het eerste mensengezin van Adam en Eva en hun zonen Kaïn en Abel tieren lust en zelfs incest volop. Kaïn doodt inderdaad Abel, maar uit jaloezie om diens relatie met moeder Eva. Het gegeven is gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk van Otto Börngraber uit 1912.
Bronstig
Bij de Nationale Opera in Amsterdam gaat regisseur Calixto Bieito evenmin zachtzinnig met dit thema te werk. Eva tijgert bronstig over tafel naar een niet geïnteresseerde Adam. Kaïn verlustigt zich in zijn kruis met de pumps van zijn moeder. En zelfs de goeiige Abel in pyjama kan de verleiding niet weerstaan van de vrouw die hij het hoogtepunt van de schepping waant.
Eva probeert liggend op tafel Adam te verleiden 
Kaïn onder tafel met een van de pumps van Eva 
Eva zit op Abel terwijl Kaïn onder tafel alles mee beleeft
Op de tafel liggen aan het begin bergen fruit. Natuurlijk neemt Eva een appel, maar niet lang daarna vliegen de vruchten alle kanten op. Ze worden gegeten, uitgeknepen, vertrapt, kapot getrokken en het sap druipt soms letterlijk en wellustig over de zangers. In het tweede deel, als de nieuwe zonde is begaan, stort plotseling een grote hoeveelheid zwart gruis naar beneden, over spelers en fruit heen.
Laatromantisch
De muziek van Rudi Stephan blijkt een eeuw later een complete verrassing en ten onrechte vrijwel vergeten: ze klinkt laatromantisch en heel dramatisch, doet een enkele keer aan Richard Strauss denken, met soms extatische momenten. Het Koninklijk Concertgebouworkest speelt uitstekend en genuanceerd, terwijl het niet in de orkestbak zit, maar achterop het podium, deels verhuld achter een gaasdoek.
Op dat doek zijn vaak uitvergrote videobeelden te zien van hoe Eva en Kaïn zich uitleven, maar bijvoorbeeld ook hoe Eva tegen het einde een tweeslachtige mensenfiguur van klei boetseert. Dat beeld zal Kaïn gebruiken om zijn broer te vermoorden. Tot verbijstering van alle gezinsleden, want met deze daad doet de dood zijn intrede in hun leven.
Kaïn pakt Eva ruw aan 
Eva en Kaïn bij de dode Abel
Abel is degene die al in het begin meent dat er een hogere macht bestaat, een soort vader die hij ‘God’ noemt. Zijn ouders krijgt hij mee in dat geloof, maar de aardse Kaïn niet. Die constateert dat zij zelf zo’n wezen verzinnen. Hij heeft een ander doel voor ogen: de ‘wilde vrouw’ zoeken. Om uiteindelijk weer bij zijn moeder uit te komen. Freud is nooit ver weg. De regisseur laat de dode Abel nog even op de schoot van zijn moeder liggen, verwijzend naar de Piëta. En aan het slot torst Kaïn de tafel waarop de anderen staan op zijn schouders. Als een soort Atlas die de wereld draagt.
Uitbundig
Naast het orkest onder leiding van François-Xavier Roth verdienen de vier uitvoerenden alle lof voor hun prestaties. Zij zingen de soms echt lastige partijen krachtig en vol overtuiging. Maar bovendien acteren ze uitbundig en ongegeneerd: Annette Dasch (Eva), Kyle Ketelsen (Adam), Leigh Melrose (Kaïn) en John Osborne (Abel).
En mocht u zich trouwens afvragen waar het Aards Paradijs oorspronkelijk gelegen heeft, dan kan ik u sinds kort een antwoord geven. Tijdens een wandeling in het gebied Gorp en Roovert, bij Hilvarenbeek en ten zuiden van Tilburg trof ik een bord aan dat uitsluitsel geeft. Ioannes Goropius Becanus, een geleerde uit de zestiende eeuw, heeft in een boek van duizend pagina’s toegelicht dat het paradijs daar heeft gelegen en dat Adam en Eva er ‘Beeks’ spraken, ‘de moeder aller talen’. Dat heeft noch Rudi Stephan, noch Chagall natuurlijk geweten.
Tussen werelden. Chagall & hedendaagse kunstenaars, tot en met 26 september 2021 in Museum Krona, Uden.
Er is een gelijknamig boek met bijdragen in het Nederlands en Engels en met fraaie beelden van de tentoonstelling. Uitgeverij Berne Media, € 19,95.
De opera ‘Die ersten Menschen’ is nog te zien in Amsterdam op 16, 20 en 23 juni 2021. Zonder coronatest vooraf, maar voor maximaal 250 bezoekers in een zaal met ruim 1600 stoelen. Vervolgens is de voorstelling een half jaar lang gratis te zien als stream via ARTE, vanaf 25 juni.
Teaser ‘Die ersten Menschen‘
Meer informatie over opera ‘Die ersten Menschen’ | De Nationale Opera
© Brabant Cultureel 2021
Heet dat museum naar het virus? Dat is toch de duivel verzoeken, lijkt me
Krona is het Zweedse woord voor kroon, Peter. Zoals je je nog herinnert, wonen in het kloostergebouw waar het museum is ondergebracht, de zusters Birgittinessen. Zij dragen een soort kroontje op het hoofd. Het heeft dus niets met corona te maken natuurlijk haha. Zie ook:
https://www.museumkrona.nl/nl/ontdek-krona/klooster
Wat een goede weergave van deze prachtige tentoonstelling. Ga ook zeker kijken naar Die ersten Menschen