De dochter van Beethoven

door JACE van de Ven

Afgelopen week was het 250 jaar geleden dat Ludwig van Beethoven geboren werd. 2020 was Beethovenjaar, maar mede door corona is daar weinig mee gebeurd in Nederland. Onder andere omstandigheden zou dat ook te weinig zijn geweest, denk ik, want we leven in een Bachland. Zonder verder na te denken, noemt bijna iedereen in ons land Bach de grootste componist aller tijden. Ik houd niet van lijstjes in de kunst, dus u ziet mij niet kiezen tussen Bach of Beethoven, maar ik meen wel te weten dat Beethoven in de meeste landen ter wereld als de grootste wordt gezien.

Gelukkig kon ik deze week op Duitse zenders en een cultuurzender als Mezzo terecht voor volop Beethoven, de NPO liet het bij een concertante uitvoering van Fidelio onder leiding van Jaap van Zweden. Goed gedaan, maar Fidelio hoort, hoe lang hij er ook op gezwoegd heeft, niet tot Beethovens meesterwerken. Dat zijn de symfonieën, de pianosonates en -concerten. En Minona natuurlijk, zijn dochter.

Minona werd verwekt op 3 juli 1812 in Praag, waar Beethoven al of niet toevallig zijn ‘unsterbliche Geliebte’ Josephine Brunswick ontmoette. Hij kende haar al sinds 1799, toen zij samen met haar zus Thérèse pianoleerling van hem werd. Vanaf 1804 schreef hij enige jaren talloze liefdesbrieven aan haar waarvan er dertien bewaard zijn gebleven. En dat niet alleen. Uit een brief van zus Charlotte Brunswick aan zus Thérèse uit die tijd staat dat Beethoven Josephine dagelijks bezocht. ‘C’est un peu dangereux’, schrijft zij. Daarmee bedoelt ze ongetwijfeld dat een eventuele verbintenis tussen Beethoven en Josephine absoluut niet zou kunnen, Josephine was tenslotte een gravin.

Ook uit de brieven van Beethoven blijkt op den duur dat Josephine een relatie afhoudt. Maar ze schrijft hem daarbij wel: ‘Glauben Sie das ich viel mehr, viel mehr leide als Sie – viel mehr.’ Hoe het ook zij, hun verhouding verwaterde, Josephine ging naar Zwitserland en kreeg een kind met de huisleraar van haar kinderen, Baron Stackelberg, met wie zij in 1810 trouwde. Het werd een ongelukkig huwelijk, vanaf 1811 sliepen de echtelieden al niet meer bij elkaar. Dat Minona niet Stackelbergs kind was, wisten dus in elk geval Stackelberg, Beethoven en Josephine en haar zussen ook, geloof mij maar. En veel anderen vermoedden het. Maar het was toen moeilijker daar openlijk over te praten als nu.

Glauben Sie das ich viel mehr, viel mehr leide als Sie – viel mehr.

Ongelofelijk overigens hoe lang de muziekwetenschap aan de verhouding Beethoven-Josephine Brunswick voorbij is gegaan. Vooral het Beethovenhaus in Bonn wilde er niet aan en gedroeg zich tot ver in de twintigste eeuw alsof de buitenechtelijke Minona niet alleen voor de adelijke Josephine een schande zou zijn, maar ook voor een muzikale grootheid als Beethoven. Voor de ‘unsterbliche Geliebte’ uit de nooit verzonden brief die in Beethovens nalatenschap werd gevonden, zijn steeds andere namen aangedragen.

Al in 1920, toen de dertien liefdesbrieven van Beethoven nog niet bekend waren, vermoedde een vrouwelijke musicoloog, Marie Lipsius, dat Josephine Brunswick de ‘unsterbliche Geliebte’ was geweest, en een andere vrouwelijke musicoloog, Rita Steblin, heeft de laatste decennia argumenten voor die theorie aangedragen waar je volgens mij moeilijk omheen kan.

Ook zij kan niet bewijzen dat Minona Stackelberg Beethovens dochter is, maar ze komt wel met heel sterke argumenten, onder meer door delen uit Beethovens dagboek anders te interpreteren. Maar dat is te gedetailleerd voor een column als deze. Ook bestaat er een ‘dovenbriefje’ – vrienden communiceerden met de dove Beethoven via briefjes – waarop over Josephine geschreven staat: ‘Jij praat zoveel over die vrouw dat haar man straks wel eens zou kunnen gaan denken, dat dat muzikale kind tussen zijn kinderen, jouw kind is.’

Jij praat zoveel over die vrouw dat haar man straks wel eens zou kunnen gaan denken, dat dat muzikale kind tussen zijn kinderen, jouw kind is.

Ja, want muzikaal was ze, Minona. Er zijn zelfs composities van haar bekend en net als Beethoven was zij een sterke persoonlijkheid, ‘de gouvernante’ werd ze wel eens genoemd. En ze zeggen altijd dat je niet op uiterlijk moet afgaan, maar dat moet je stiekem wel doen: ze lijkt op Beethoven. Er is een foto van haar bekend waarop zij in de veertig is. Die blik van haar! Daarbij werd ze geboren op 9 april 1813, negen maanden en zes dagen nadat Josephine zonder haar man in Praag was en Beethoven ook. Hij had daar een afspraak die hij niet had kunnen nakomen wegens een plotselinge ontmoeting…

Vaak is gesuggereerd dat Josephine haar dochter Minona genoemd heeft, omdat er dan teruggelezen Anonim staat wat naar de vader zou verwijzen. Zou kunnen, maar Rita Steblin wijst er ook nog op dat Minona een figuur is die in het toen erg bekende Die Leiden des jungen Werthers voorkomt, zij is in dat boek de dochter van een muzikant.

En wat dit alles met Brabant te maken heeft: prachtige muziek houdt zich aan geen enkele landsgrens.

Eigenlijk had ik een heel andere column willen schrijven, maar door de viering van de 250ste geboortedag van Beethoven en het beluisteren van zijn muziek, was ik helemaal op deze grote componist gefocust. Bovendien gun ik hem een dochter. Ik hoop zelfs dat Minona geweten heeft wie haar vader was en daar trots op was. Mogelijk komt daar nog ooit duidelijkheid over, want ik begrijp dat de familie Brunswick in deze zaak nog steeds niet alle archieven heeft geopend.

En wat dit alles met Brabant te maken heeft: prachtige muziek houdt zich aan geen enkele landsgrens. En Ludwigs voorouders waren Brabanders, uit Mechelen geloof ik, maar oorspronkelijk uit Beethoven natuurlijk, dat zal best ergens een buurtschap zijn of geweest zijn, zoals wij in Noord-Brabant ook Veldhoven hebben, Riethoven, Westerhoven en in Belgisch Limburg is er zelfs een Kuttekoven. In diezelfde provincie was er vlakbij Tongeren een Beethoven.

Zowel Josephine als Beethoven waren niet gelukkig tijdens hun leven. Thérèse Brunswick, die hen beiden lang overleefde, schreef als milde oude dame: ‘Zij waren voor elkaar geboren en zouden nu nog geleefd hebben als ze ooit een stel waren geworden.’ Volgens mij is Minona Stackelberg net als haar echte vader nooit getrouwd, ze werd vierentachtig jaar oud en overleed in 1897.

© Brabant Cultureel 2020