Met twee nieuwe boeken en een tentoonstelling in het Rijksmuseum Amsterdam blijft Ed van der Elsken, misschien wel Nederlands bekendste fotograaf, de aandacht trekken. Ook zijn onderduikperiode in Noord-Brabant tijdens de Tweede Wereldoorlog krijgt nu een plek in zijn geschiedenis.
door Joep Eijkens
Dertig jaar na zijn overlijden is Ed van der Elsken (1925-1990) nog altijd één van de bekendste, zo niet de allerbekendste fotograaf van Nederland. Dat wordt nog eens extra onderstreept en versterkt door een tentoonstelling in het Rijksmuseum Amsterdam en de publicatie van twee nieuwe boeken, feest en Early Ed. Ed van der Elsken, de pioniersjaren waarin ook zijn onderduiktijd in Noord-Brabant aan de orde komt.
Bij de eerstgenoemde titel gaat het om een fotoboek dat Van der Elsken omstreeks 1960 samenstelde rond het thema feest, maar dat om onbekende redenen nooit verschenen is tijdens zijn leven. Het boekontwerp werd aangetroffen in zijn nalatenschap die sinds 2019 in bezit is van het Rijksmuseum en het Nederlands Fotomuseum.
Het bevestigt weer eens dat Van der Elsken niet alleen een interessante fotograaf was, maar ook aantrekkelijke boeken kon maken door een welgekozen opeenvolging van foto’s en combinaties daarvan. In dit geval had hij kennelijk een bescheiden formaat in gedachten en zo is het boek nu ook gepubliceerd: als een fotopocket. Een echte, nieuwe Van der Elsken, zo wordt al snel duidelijk als je het boek doorbladert. Een mooie aanwinst dus.
Feest
De fotograaf selecteerde zowel oud als (toen) recent materiaal en maakte een ontwerp dat door de samenstellers Mattie Boom en Hans Rooseboom omschreven wordt als ‘een aaneenschakeling van feestelijke gebeurtenissen. (…) Hij combineerde de afzonderlijke foto’s tot sprankelende en ritmische paren, waardoor het plezier van de pagina’s afspat.’ Het gaat om foto’s in zwart-wit.
Van der Elsken nam het thema ‘feest’ heel ruim. Om een greep te doen: carnaval in onder meer ’s-Hertogenbosch en Maastricht, kermis op de Amsterdamse Nieuwmarkt, Boekenbal, een 1 Mei-demonstratie in Parijs, dansende mensen in Nederland en Afrika, juichend publiek bij een concert van Louis Armstrong and His All Stars in Blokker, feesten rond Lucebert en Hugo Claus, staatsbezoek van de Britse koningin Elisabeth en nog veel meer. En zoals in zijn hele werk: steeds draait het om mensen, waarbij de fotograaf niet op de laatste plaats oog heeft voor mooie meiden en vrouwen. ‘feest is de verbeelding van een meeslepende, lange roes’, schrijven Birgit Donker en Taco Dibbits, respectievelijk directeur van het Nederlands Fotomuseum in Rotterdam en hoofddirecteur van het Rijksmuseum Amsterdam, in hun voorwoord.
Werkwijze
In het Rijksmuseum is ook de tentoonstelling Crazy World te zien. Centraal daarin staat het werkarchief van Van der Elsken zodat we onder meer aan de hand van boekontwerpen en contactvellen een indruk kan krijgen van zijn werkwijze. Van der Elsken is niet op de laatste plaats zowel nationaal als internationaal bekend geworden door zijn fotoboeken, waaronder Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés (1956), Sweet Life (1966) en De ontdekking van Japan (1988).
In de tentoonstelling wordt Van der Elsken gepresenteerd als ‘een van de pioniers van de subjectieve weergave, van hoe een fotograaf de mens en de wereld ziet en in beeld brengt’.
Bergeijk
Bij Early Ed. Ed van der Elsken, de pioniersjaren hebben we te maken met een heel ander boek. Het werd geschreven en samengesteld door Edwin van Onna (1966). De in Luyksgestel woonachtige kunsthistoricus en publicist ‘ontrafelt “verloren” verhalen op het kruisvlak van kunst, design en architectuur’, zo staat achterin het boek vermeld.
Van Onna beschrijft de periode 1944-1956, beginnend met de tijd dat Van der Elsken in Bergeijk ondergedoken zat bij de familie Blijenburg, zowel zakelijk als privé bevriend met zijn ouders. Piet Blijenburg was directeur van Weverij en Textielhandel De Ploeg. Eds ouders runden een woninginrichtingszaak in Amsterdam Watergraafsmeer en verkochten onder meer moderne meubelen van Pastoe en stoffen van De Ploeg. Hun zoon raakte tevens bevriend met de familie Wijnen. Beide in Bergeijk wonende families hadden een christen-anarchistische en sterk antimilitaristische achtergrond. In het hoofdstuk ‘Antimilitaristische kolonisten’ wijdt Van Onna er uitgebreid en gedetailleerd aandacht aan.
Het was pas in 1946 dat Van der Elsken, die oorspronkelijk een opleiding tot beeldhouwer volgde, de weg naar de fotografie opging. Aanvankelijk nog heel bescheiden als hulpje van een dorpsfotograaf in Wormerveer. Zich baserend op zowel bestaande literatuur als uitgebreid archiefonderzoek – vaak niet eerder geraadpleegd of niet nader geanalyseerd materiaal – laat Van Onna zien hoe Van der Elsken zich ontwikkelde tot de fotograaf zoals wij hem kennen van zijn beroemde fotoroman Een liefdesgeschiedenis in Saint Germain des Prés die in 1956 verscheen.
Nederlands Fotomuseum / Foto > Ed van der Elsken
Nederlands Fotomuseum / Foto > Ed van der Elsken
Early Ed. Ed van der Elsken, de pioniersjaren is niet op de laatste plaats interessant omdat er ook onbekend of nauwelijks bekend werk in opgenomen is, plus de ontstaansgeschiedenis daarvan. Zo ontdekte Van Onna vroege en vooralsnog onbekende foto’s van bedrijfsreportages in het Utrechts Archief en in het archief van het Textielmuseum in Tilburg die de inventarissen van de meubelmerken Pastoe en De Ploeg beheren.
Liefdadigheidsfeest
Minstens zo boeiend is de opname van vroeg Parijs materiaal, waaronder diverse uit circa 1954 daterende contactvellen die betrekking hebben op La Kermesse aux Etoiles, het jaarlijks terugkerende liefdadigheidsfeest waarmee de Franse hoofdstad zijn bevrijding vierde en waaraan talloze filmsterren, modellen, musici en andere beroemdheden meededen. Uiteraard een dankbaar onderwerp voor een kritisch-humanistisch georiënteerd fotograaf als Van der Elsken. Van Onna: ‘Je ziet hem worstelen met het spanningsveld tussen die vrolijke “oppervlakkige” wereld van (Hollywood)sterren en de tragische schaduwwereld van zwervers en verslaafden’.
Uiteraard krijgen ook de twee belangrijkste vrouwen in het leven van de fotograaf (tot 1956) de nodige aandacht. Enerzijds de oorspronkelijk Hongaarse fotografe Ata Kandó met wie hij in Parijs samenleefde en na terugkeer in Nederland kort getrouwd was, anderzijds Gerda van der Veen – dochter van de bekende verzetsman Gerrit-Jan van der Veen – die een prominente rol speelde in reclamemateriaal dat Van der Elsken maakte voor Pastoe-meubels. ‘Zijn oog is duidelijk gericht op het model en minder op de meubels’, schrijft Van Onna treffend, ‘hij raakt haar aan met de camera, om met Nan Goldins woorden te spreken’. Het reclamemateriaal dateert van 1956. Het jaar daarop trouwde Van der Elsken met Gerda met wie hij 1959 een grote wereldreis maakte die zou uitmonden in zijn meesterwerk Sweet Life.
Het boek van Edwin van Onna vormt interessante lectuur voor iedereen die meer wil weten over de vroege ontwikkeling van de grote fotograaf. Het boek staat boordevol gegevens, namen en meer of minder belangrijke details die als het ware nog ruiken naar het archief. Mede daarom zou een persoons- en zakenregister niet onwelkom zijn geweest. In zijn inleiding maakt Van Onna duidelijk dat hij dankzij zijn intensieve, in 2014 begonnen onderzoek – niet op de laatste plaats in het archief van het Nederlands Fotomuseum – ‘een veel genuanceerder beeld van Ed (kreeg) dan ik had, want tot dan toe stonden vooral de foto’s van de zelfkant van de samenleving op mijn netvlies gebrand zoals door Ed vereeuwigd in Een liefdesgeschiedenis in Saint German des Prés’. Menig lezer van Early Ed zal dat zeker kunnen beamen.
Ed van der Elsken, feest. Samenstelling Mattie Boom en Hans Rooseboom. Ontwerp Irma Boom Office. Rotterdam: nai010 Uitgevers i.s.m. Rijksmuseum Amsterdam en Nederlands Fotomuseum 2020, 224 pp., ISBN 978-94-6208-606-7, pb., € 19,50. (Er verscheen ook een Engelstalige editie).
Edwin van Onna, Early Ed. Ed van der Elsken, de pioniersjaren. Merel Bem (voorwoord). Boekontwerp Louisiana van Onna. Eindhoven: Lecturis 2020, 192 pp., ISBN 978-94-6226-376-5, hb.. Prijs € 35,00.
Ed van der Elsken: Crazy World. Rijksmuseum Amsterdam.
Tot en met 10 januari 2021.
rijksmuseum > tentoonstelling > ed-van-der-elsken
Foto boven dit artikel > Portret van Ed van der Elsken door Jaap Kaal, 1947. © Familie Kaal
© Brabant Cultureel 2020