Marieke Lucas Rijneveld schrijft niet over koetjes en kalfjes

Marieke Lucas Rijneveld is met de Engelse vertaling van haar roman ‘De avond is ongemak’ een van de zes genomineerden voor de prestigieuze International Booker Prize 2020. Op 26 augustus wordt de winnaar bekendgemaakt. Waarom is Rijneveld een bijzondere auteur? Hoe vergelijkt haar werk met dat van Jan Siebelink en Franca Treur? 

Update: woensdag 26 augustus 2020 werd bekend dat Marieke Lucas Rijneveld als eerste Nederlandse schrijver de International Booker Prize heeft gewonnen.

door Carina van der Walt

Marieke Lucas Rijneveld is in 1991 geboren in Nieuwendijk in het Land van Heusden en Altena, de Noord-Brabantse Biblebelt. Met De avond is ongemak volgt ze in de voetsporen van Jan Siebelink met zijn roman Knielen op een bed violen en Franca Treur met haar roman Dorstvloer vol confetti. In 2018 verscheen De avond is ongemak als een debuutroman. Het boek ontving meteen meerdere Nederlandse prijzen en staat thans op de shortlist van de Man Booker Price 2020 met de Engelse titel The Discomfort of Evening.

Aan dit romansucces ging nog een ander succes vooraf. Rijneveld debuteerde in 2015 met de dichtbundel Kalfsvlies die een jaar later werd bekroond met de C. Buddingh’ Prijs. Hier hebben we dus te maken met een dichter én een romanschrijver die op jeugdige leeftijd haarscherp het persoonlijke lijden onder woorden kan brengen. Lijden op een boerderij tussen het vee en lijden onder religieuze indoctrinatie, dat zijn de coherente factoren in Kalfsvlies en De avond is ongemak.

Neologisme

Het woord Kalfsvlies is een neologisme dat direct een associatie met de boerderij suggereert. De geboorte van een kalf gaat vooraf aan een urenlange ontsluiting bij de koe. Daarna begint de fase van uitdrijving op het moment dat de vliezen breken. Het is duidelijk. Het kalf dient hier als metafoor voor de geboorte van de dichter Rijneveld. Op het omslag staat een meisje met een grote knuffel onder haar arm bij de kop van een haas of konijn.

Deze afbeelding resoneert op pagina 50 in het gedicht fantasie achter gaas, met de beginregel Er was een haas waarin we de naderende dood in het vlees verscholen zagen. Ook andere dieren komen in Kalfsvlies voorbij. De vader berekent het gewicht van een lam door het meisje van het gezamenlijke gewicht af te trekken. Aan de keukentafel had hij het over te zware koeien die mogelijk kunnen verdrinken bij een overstroming.

een lam op de weegschaal in de armen genomen, haar vader dier min de mens
noteerde, zijn zorg later uitte rond het koffie-uur in een gesprek over de koeien
die te zwaar werden, zouden zinken mocht er ooit zwemmen aan te pas komen
maar dat alleen drijven ook een lange weg heeft om de overkant te bereiken

In de titel van De avond is ongemak is er geen suggestie van dieren, maar in ‘Deel II’ van de roman breekt Mond- en Klauwzeer uit op de boerderij. Alle koeien moeten worden geruimd. Het is traumatisch, ook voor de tienjarige Jas die de hoofdpersoon is in de roman en die het verhaal vertelt:

Ineens hoor ik vader schreeuwen. Hij staat samen met Obbe in het voergedeelte tussen de mannen in blauw-groene pakken met badmutsen op en mondkapjes. Luidkeels zegt hij Psalm 35 vers 1 op, tot het schreeuwen wordt, spuug rondom zijn mondhoeken. ‘Twist met mijn Twisters, Hemelheer, Ga mijn bestrijd’ren toch te keer; Wil spies, rondas en schild gebruiken, Om hun gevreesde geweld te fnuiken.’

‘Gij zult niet doden,’ roept vader.

Apocalyptisch

Deze verbale uitbarsting van de vader in De avond is ongemak herinnert aan de apocalyptische beleving van de hoofdkarakter Hans Sieves in Knielen op een bed violen uit 2005. De bliksem heeft zijn bloemkwekerij getroffen. In de storm zijn alle kassen vernietigd. Voor Sieves is dat een apocalyptisch toneel uit het Bijbelboek Openbaring.

Storm naderde. … De wind werd een orkaan, … Plantstengels, takken, kluiten aarde, vogelveren dwarrelden boven het land.

Zij wees op de lucht. Waar die net nog inktzwart was geweest werd een verlichte afgrond tussen de wolken zichtbaar. Een peillood daarin neergelaten zou de bodem nooit bereiken. Daaruit rolde zich een rode loper, helrood afkomstig uit een andere wereld. ‘Of iemand zijn tong naar ons uitsteekt’, vond Margje… Hij zag iets heel anders, een rode oneindigheid die zich in de diepte uitstrekte en daarop de Troon met het Lams Gods en bij de Lam de honderdvierenveertigduizend op wier hoofden de naam van de Vader geschreven stond en een stem was hoorbaar: Dit zijn mijn losgekochten.

De verwoesting maakte Sieves alleen maar vromer, uit angst dat hij na zijn dood niet in de hemel zou komen. Zo’n religieus perspectief op voortzetting van het leven na de dood ontbreekt in De avond is ongemak. In ‘Deel I’ brengt de veearts het slecht nieuws van Matthies’ dood. Hij was de oudste zoon in het gezin. Met het schaatsen is hij door een wak gezakt. Een van de boeren heeft hem uit het meer gevist. Zijn zusje Jas legde heel aards een verband tussen Matthies en de koeien. Het is haar ontvluchtingstechniek:

…ik wilde dat de veearts opstond en dat hij zou zeggen dat dit alles een vergissing was. Dat koeien niet veel verschillen van zonen, zij trokken ook op een dag de wijde wereld in, maar keerden voor zonsondergang en voor voedertijd weer terug in de stallen.

Freudiaans

Hoe Jas verder reageert op de dood van Matthies is interessant leesmateriaal voor psychologen. Zij houdt haar ontlasting terug als een tweejarige. Haar poep is van háár. Ze wil het niet loslaten en afstaan aan de wereld buiten haar lichaam. Als gevolg zwelt haar buik als van een koe die plastic heeft gevreten. Zo’n koe moet door de boer worden geholpen. Hij moet een gat in haar buik maken. Aan tafel kon Jas niet meer gemakkelijk zitten. Ze probeerde haar buik zo lang mogelijk te verstoppen, maar vader kwam erachter.

‘Heb je al gepoept?’

‘Als je nu niet gaat poepen, moeten ze een gat in je buik maken dan loopt je stront zo in een zakje, wil je dat?’

‘Je houdt het expres op hé.’

‘Het dier is van voren gezond, van achteren ziek.’
De veearts kijkt van vader naar mij. Het is een uitspraak die hij gebruikt voor de koeien maar nu bedoeld is voor mij.

Vader past het advies van de veearts abrupt toe.

‘Olijfolie en een gevarieerd rantsoen,’ zegt de veearts.

Ik probeerde de smerige olie weg te slikken en hoest een paar keer, veeg mijn mond af aan mijn knie, die net een ingevet bakblik is, en sla mijn armen over mijn buik. Niet overgeven, niet overgeven, dan ga je dood. … Even hoop ik alleen maar dat God op een dag de boerderij op zal pakken zoals de grijpmachine de dode koeien, en klem mijn handen steeds steviger om mijn buik. Ik wil mijn poep loslaten en vasthouden tegelijk.

De olijfolie heeft ook niet geholpen. Eerder stak vader in de keuken met zijn vinger onverwacht een stuk groene zeep in Jas’ anus. Het is een gênante scene. Zij moet met haar handen haar billen uit elkaar houden, terwijl moeder onbewogen aan de keukentafel oormerken van de koeien rangschikt. Het is de vaders robuuste manier om haar ontlasting op gang te brengen en niet veel anders dan hoe hij met zijn koeien omgaat. Op Jas ligt ‘het schaamrood zwaar als een paardendeken’. Vader en moeder zien haar ‘verkoelijking’ met lede ogen aan.

Vernederend

Voor de twaalfjarige Katelijne in Dorstvloer vol confetti van Franca Treur (2009) leidt haar bevindelijke gereformeerde achtergrond tot andere scenes die zij als vernederend beleeft. Ze mag op de boerderij in Zeeland nooit meedoen met haar zes broers. Ze wil graag het vee voeren, de koeien melken, hooibalen stapelen en helpen met het gieren, maar ze moet haar moeder helpen met huishoudelijke taken. Als ze opstandig en brutaal tegen haar moeder is geweest, wordt zij weggestuurd van de boerderij en slaat de angst voor Gods Laatste Oordeel toe. Ze heeft een nachtmerrie waarin ze een verpersoonlijkte Bijbeltekst uit Lukas 13:27-28 hoort: ‘Doe haar weg van voor Mijn aangezicht,’ … ‘Breng haar naar de buitenste duisternis, waar wening zal zijn en knersing der tanden.’

Katelijne beleeft hier dezelfde angst als Sieves in Knielen op een bed violen, maar zij ontsnapt anders aan de dwangbuis van godsdienst dan hij, en ook anders dan Jas in De avond is ongemak. Zowel Jas als Sieves stevenen af op hun eigen onontkoombare noodlot. En dat noodlot knelt en fascineert tot op het laatste woord in De avond is ongemak.

Ten hemel

Vergeleken met de levens van Katelijne in Dorsvloer met confetti en Sieves in Knielen op een bed violen wordt het leven van Jas in De avond is ongemak het minst gestuurd door een geïnternaliseerde godsdienst. Toch heeft het een verwoestende effect op haar. Van de genoemde drie romans is De avond is ongemak het meest ten hemel schreiend. Rijneveld beschrijft alles met een vaste hand tot aan het schokkend eind.

Ondertussen is dat een waarheid als een koe. Rijneveld, het kalf, is volwassen geworden. Aan de Nederlandse literaire hemel fonkelt een nieuwe sterrenteken in de vorm van een koe met zachte ogen. Literatuurliefhebbers in Noord-Brabant kunnen apetrots zijn op Marieke Lucas Rijneveld uit Nieuwendijk.

Marieke Lucas Rijneveld, De avond is ongemak. Amsterdam: Atlas Contact 2018, 272 pp., ISBN 9789025463854 hb., € 15,00.

www.atlascontact.nl

https://mariekerijneveldschrijfster

‘The Discomfort of Evening’ is een vertaling door Michele Hutchison en staat samen met zes andere romans uit het Iraans, Spaans, Duits en Japans op de shortlist van de International Booker Prize 2020. De bekendmaking van de winnaar is vanwege het Covid-19 virus uitgesteld tot 26 augustus. Het prijzengeld van de winnende roman is vijftigduizend Pond Sterling en wordt verdeeld tussen de schrijver en de vertaler. Naast de roman van Rijneveld zijn de genomineerden Shokoofeh Azar (The Enlightenment of the Greengage Tree), Gabriela Cabezón Cámara (The Adventures of China Iron), Fernanda Melchor (Hurricane Season), Daniel Kehlmann (Tyll) en Yoko Ogawa (The Memory Police).

International Booker Prize 2020

© Brabant Cultureel 2020