In het kielzog van de grote Lucas Gassel tentoonstelling in Museum Helmond lieten drieëntwintig kunstenaars uit Nederland en België zich inspireren door deze Helmondse landschapsschilder. De expositie ‘Lucas Gassel Revisited’ varieert van eigentijdse geschilderde landschappen tot (video)installaties en objecten die slechts een associatieve relatie hebben met Lucas Gassel.
door Anja van den Akker
Eerst naar de Kunsthal Helmond voor de ‘echte’ Lucas Gassel en daarna meteen richting Cacaofabriek voor de eigentijdse vertaling van deze in Helmond opgegroeide laatmiddeleeuwse landschapsschilder (1488-1568/1569). Dat is de beste volgorde om de overeenkomsten, verschillen en soms felle contrasten te ontdekken.
De selectiecommissie van Lucas Gassel Revisited kon kiezen uit ruim honderd landelijke inzendingen en is zeer breed te werk gegaan. Volgens de Helmondse kunstenaar Bert Loerakker – samen met Sebastiaan Dijk van galerie Nasty Alice en de Bredase kunstenares Ageeth Boermans lid van deze commissie – was het soms ‘slechts’ de kleur rood bij Lucas Gassel die de basis vormde voor een kunstwerk. Dat is het geval in het werk van Barbara Witteveen (Zonder titel).
Een andere keer, bij Henrique van Putten, leidde een ogenschijnlijk onopvallend hondje met aapje op het schilderij David en Bathseba van Gassel tot een driedelige installatie. Er gebeurt op David en Bathseba namelijk iets heftigs, maar niemand die het ziet. De beide dieren zien het wel. Van Putten liet zich bovendien inspireren door de parabel van het onkruid tussen de tarwe. Ofwel: tussen het goede zit ook altijd kwaad.
Daarmee hebben we meteen een belangrijk kenmerk van Lucas Gassel beet: de kunstenaar als verhalenverteller. Anne Vincent Dijkstra ontdoet Gassel echter geheel van dit narratieve karakter: door het schilderij De terugkeer van de verloren zoon van Lucas Gassel puur in geometrische blokjes en vormen te gieten. Bij haar dus het object in de hoofdrol, niet het verhaal.
Aziatisch
Ger Jacobs, medeauteur van het boek Lucas Gassel, meester-schilder uit Helmond, ziet het verhalende aspect sterk terug in de vierentwintig werkjes van Har van der Put, Scenes and sceneries. Van der Put kocht een hele serie vrijwel dezelfde, routinematig gemaakte Aziatische schilderijtjes in goudkleurige lijsten. De tafereeltjes schilderde hij deels over in zwarte en witte verf, waarbij hij verwijst naar de Bijbelse thematiek van Gassel. “Vader offert zoon, gezinnen op de vlucht, dochters verleiden vader. Samen vormen ze één geheel die onderling een relatie met elkaar aangaan”, aldus de kunstenaar.
Bert Loerakker: “Dit werk verwijst naar het feit dat Gassel in zijn tijd gewoon een hele commerciële schilder was. Hij maakte doodleuk een paar dezelfde schilderijen voor de verkoop. De doekjes die Van der Put kocht zijn pure kitsch, zoals Chinezen aan de lopende band maken om op de markt te brengen.”
Gassel-kenner Ger Jacobs ervaart het kruis van Marlon Tielemans (Bij gelegenheid) als een ultieme vondst. Het is namelijk een combinatie van allerlei religieuze voorwerpen, dierfiguren en landschappen, net als in het werk van Lucas Gassel. Met dit verschil dat Gassel de meeste landschappen die hij schilderde nooit zelf heeft gezien en Tielemans wel, hij fotografeerde ze allemaal zelf.
Potloodstrepen
Opvallend bij Lucas Gassel is dat je vaak nog de potloodstrepen op het paneel ziet staan. Alsof de schilderijen nog niet af zijn. Loerakker: “Gassel gebruikte hele dunne verf. Daarmee liet hij ook meteen het proces zien. Dat wilden wij in deze tentoonstelling ook aan bod laten komen.” Volgens Loerakker was Lucas Gassel een aaneenschakeling van verrassingen. “Niet alleen een goede landschapsschilder maar ook een journalist die beroepen uitbeeldde en ons als christelijk humanist verhalen wilde vertellen over goed en kwaad.”
Bij de selectie heeft de Cacaofabriek ook scherp gelet op een Helmondse inbreng. Men vond het toch wel een must om letterlijk een verband te leggen tussen de in Helmond opgegroeide Lucas Gassel en zijn hedendaagse stadgenoten. Opvallend is zeker de bijdrage van de Helmondse kunstenaar Vincent van Ojen (Landschap van Isabel, Adam, Eva). Hij gaf in de onderste helft van het doek volledig de ruimte aan de Syrische kunstenaar Nidal Saber (naar Landschap met Mercurius van Lucas Gassel). Daarmee opereert Van Ojen in de geest van Gassel, die ook vaak mede-kunstenaars of leerlingen liet meewerken aan zijn schilderijen.
De ‘vertaling’ van Lucas Gassel is zeer gevarieerd. Zo heeft Rien Claessen zijn fascinatie voor schimmels verbeeld naar het doek Juda en Tamar, terwijl Marie Louise Elshout haar eigen belangstelling herkende voor tegenstellingen (haat/liefde, tederheid/wreedheid). Dat inspireerde haar tot het mooie Dolce Far Niente waarin religie en natuur een hoofdrol spelen.
Sculpturaal
Reggie Voigtländer vond in het schilderij Vlucht naar Egypte het thema Maria als kindbruid, wat aanleiding vormde tot de sculpturale videoinstallatie Maria was here, compleet met inzamelingsactie tegen kindbruiden en schijnhuwelijken. De Belg Stefan Peters stond al langer op het verlanglijstje van de Cacaofabriek om solo te exposeren. Hij is nu prominent aanwezig met zijn imposante collectie miniatuurschilderijtjes, allemaal landschapjes.
Ook Onno Lolkema (Lucas 2020) heeft zich uitgeleefd in een (ogenschijnlijk herkenbaar) landschap, maar wel met geometrische vormen en uitbundige kleuren. Daardoor komt zijn voorstelling zowel vertrouwd als vervreemdend over. Als je heel goed kijkt, en dat moet je bij Lucas Gassel ook voortdurend doen, zie je in Lucas 2020 een nietig wezentje. Een klein mensje in een overweldigende natuur. Mooier had Gassel zelf deze bijzondere verhouding tussen mens en landschap niet kunnen verbeelden.
Lucas Gassel Revisited, t/m 9 augustus 2020 in de Cacaofabriek Helmond.
Lucas Gassel. Meester van het landschap, t/m 30 augustus 2020 in Museum Helmond (Boscotondohal).
Lees ook op Brabant Cultureel:
Lucas Gassel dreigt goed bewaard geheim van Helmond te blijven maar er is hoop
Voor het eerst een boek over Lucas Gassel meester-schilder uit Helmond/
Dank voor deze mooi aandacht. We zullen het artikel delen!