Het is een doemscenario voor elk museum: een mooie tentoonstelling maken en die vervolgens niet kunnen laten zien. Covid-19 treft alle musea, maar Museum Helmond wordt wel bijzonder hard getroffen. Een expositie over de vergeten zestiende-eeuwse kunstenaar Lucas Gassel, een van de grootste projecten die dit museum ooit realiseerde, ging na drie dagen op slot. Maar er is hoop dat het museum toch weer open gaat. De expositie is verlengd tot 31 augustus.
door Lauran Toorians
Nu musea gesloten zijn, blijven ook de daar gemaakte tentoonstellingen onbereikbaar voor het publiek. Veel musea nemen weliswaar maatregelen om ons toch in elk geval digitaal een blik binnen te gunnen, maar daarmee missen we de essentie. Museumbezoek is immers meer dan ‘plaatjes kijken’. Het gaat er juist om de kunstwerken of historische objecten in het echt te kunnen zien, plus de totaalervaring die museumbezoek nu eenmaal ook biedt en de mogelijkheid om dat bezoek zelf in te richten. De museumbezoeker bepaalt zelf waar hij of zij de aandacht op richt, hoe lang en in welke volgorde en in welke mate het daarbij gaat om het opnemen van informatie of juist alleen om esthetisch genieten. En dan is er nog het sociale aspect. ‘Kunst kijken, is ellebogenwerk’, werd mij ooit geleerd, maar ook met weinig bezoekers of alleen een zaalsuppoost ontstaat er toch een zekere interactie. Dat alles moeten we nu missen.
Pech
Het gaat niet aan om hierbij een rijtje sneu, sneuer, sneust op te stellen, maar toch lijkt de pech mij in Helmond groter dan in veel andere musea. Dat aan een tentoonstelling een lange periode van voorbereidingen vooraf gaat, is overal zo. Maar Helmond is geen wereldstad en als je dan als gemeentelijk museum een expositie maakt over een zestiende-eeuwse, in Helmond opgegroeide kunstenaar aan wie nog nooit eerder een tentoonstelling werd gewijd en waarvoor van over de hele wereld bruiklenen beschikbaar komen, en je moet binnen een week na de opening je deuren sluiten, dan is dat meer dan sneu.
Onderwerp van de tentoonstelling is de schilder Lucas Gassel en zijn werk en het hele project was bijzonder genoeg om er ook al eerder in Brabant Cultureel over te berichten. Lucas Gassel groeide op in Helmond, waar hij ook zijn eerste schilderlessen zal hebben gekregen. Daarna reisde hij waarschijnlijk naar Antwerpen om zich verder te bekwamen om vervolgens in Brussel naam te maken als landschapschilder. Het was de periode waarin het landschap voor het eerst een zelfstandige rol kreeg in de beeldende kunst, en zelfs uitgroeide tot hoofdonderwerp. Bij nadere beschouwing van zijn werk blijkt Lucas Gassel een van de hoofdrolspelers in die ontwikkeling te zijn geweest. Een man uit Helmond dus. Dat was onder kunsthistorici tot voor kort vrijwel onbekend en het is dus volkomen terecht dat Helmond daar trots mee uitpakt. Totdat covid-19 het moois ook weer inpakte.
Zoekplaatje
In de middeleeuwen speelt het landschap heel lang totaal geen rol in de beeldende kunst en wordt de achtergrond van een – meestal religieuze – afbeelding effen gelaten of ingevuld met een abstract ruitjespatroon of iets vergelijkbaars. Dat verandert pas in de loop van de dertiende eeuw, toen afgebeelde scènes in een ruimte werden geplaatst, een kamer, een ruïne (als kerststal) of een landschap. In de loop van de tijd worden dat knappe combinaties, zoals bij Rogier van der Weyden of Memling waar we regelmatig achter de hoofdpersoon op het schilderij door een raam naar buiten kijken in een weids landschap. En dan, tegen het midden van de zestiende eeuw, treedt dat landschap op de voorgrond en lijkt het qua onderwerp soms een zoekplaatje te worden. Denk maar aan De val van Icarus van Pieter Bruegel. Zonder de titel, en zonder enige kennis van het verhaal dat daarbij hoort, kun je een uur naar dat schilderij kijken zonder het petieterige figuurtje uit de hemel te zien vallen.
Dat effect van het zoekplaatje lijkt bij deze ontwikkeling ook de bedoeling te zijn geweest. Van eenvoudigweg een stichtelijk plaatje dat kon aanzetten tot gebed, wat bij een afbeelding in een boek zinvol is, werd het schilderij een conversatiestuk waarmee het beeld uit de privésfeer naar de sociale sfeer verhuisde. Net zo ontstonden er sculpturen en stukken edelsmeedwerk voor op de eettafel. Je kon er met een gezelschap omheen of voor staan, er samen over praten en elkaar de loef afsteken door nog meer details te kunnen benoemen en verklaren. En je tegelijkertijd vergapen aan hoe knap het allemaal is gemaakt. Tegenwoordig hebben we daar film voor, en computergames.
Pieter Bruegel de Oude geldt als de kunstenaar die het landschap ‘bevrijdde’ uit het decor en het tot potentieel hoofdonderwerp maakte, zowel in zijn schilderijen als in prenten die een breed publiek bereikten. Maar hij was natuurlijk niet de enige en ook niet de eerste. Joachim Patinir en Herri (met de) Bles, twee Walen, gingen hem voor. Ook Cornelis van Dalem, uit de omgeving van Breda en van wie maar enkele werken bekend zijn, behoort tot de grondleggers van de landschapschilderkunst.
Feestelijk
In dit gezelschap hoort dus ook Lucas Gassel. Hij werd rond 1488 geboren. Waarschijnlijk in Deurne, maar in een familie met Helmondse connecties en hij verhuisde al jong met zijn ouders naar Helmond. Dat was toen al een echte stad met stadsrechten, wallen en poorten en een kasteel. Gassel behoort daarmee tot de generatie van Patinir en Bles. Hij overleed waarschijnlijk in 1569 en dat was dus in 2019 vierhonderdvijftig jaar geleden. Mooie aanleiding om hem nu eindelijk eens in het zonnetje te zetten en in Helmond uit te pakken met een feestelijk Lucas Gassel-jaar. Er werd nieuw onderzoek gedaan en Ger Jacobs en Hans van de Laarschot schreven een mooi boek over leven en werk van Lucas Gassel dat verscheen in het najaar van 2019. Nu is er over het leven van Gassel erg weinig met zekerheid bekend, maar dit boek biedt een plausibel en coherent verhaal en geeft veel context aan de werken die nu kunnen worden toegewezen aan Lucas Gassel, werken die lang niet allemaal gesigneerd en gedateerd zijn.
Ondertussen bereidde Museum Helmond een grote overzichtstentoonstelling voor. In dat proces slaagde het museum er zelfs in een echte, gesigneerde Lucas Gassel aan de eigen collectie toe te voegen. In de expositie is het overgrote deel van het bekende werk van Lucas Gassel samengebracht vanuit musea en privécollecties over de hele wereld, tot Mexico toe. Ook zijn werken van tijdgenoten te zien, plus enkele archiefstukken die context bieden. Nog nooit eerder waren al deze werken samen te zien en dat maakt zo’n tentoonstelling ook voor kunsthistorici bijzonder.
Handicap
De presentatie, de inrichting van de tentoonstelling is erg verzorgd en overzichtelijk, met ook ruimschoots aandacht aan jonge of minder doorgewinterde bezoekers die de gelegenheid krijgen om te ervaren dat deze werken uitnodigen tot kijken en praten. Handicap is daarbij dan altijd weer dat wij, moderne kijkers, niet de bagage hebben waarover de zestiende-eeuwse humanisten beschikten. Thema’s, Bijbelse en klassieke verhalen en hun associaties zijn voor ons niet vanzelfsprekend.
Národní Galerie, Praag. Illustratie uit besproken boek
Gelukkig is er dan ook een catalogus waarin de werken worden toegelicht en de kijker dus een handreiking krijgt om in het schilderij of de prent door te dringen, al zal dat vaak thuis na het museumbezoek gebeuren. Wat dat betreft, is het vaak nuttig – maar niet goed uitvoerbaar – om eerst een catalogus te lezen en pas daarna te tentoonstelling te gaan zien. Curator van deze tentoonstelling en hoofdredacteur en auteur van de catalogus is de Groningse kunsthistorica Anna Koopstra die bij dit onderwerp beslist in haar element is. Tijdens de persvoorbezichtiging was zij in haar enthousiasme nauwelijks te stoppen, wat niemand erg vond.
Verlengd
De tentoonstelling, hoogtepunt van Gasseljaar in Helmond, opende haar deuren op 10 maart 2020. Op 13 maart ging de nationale noodtoestand in en moest het museum sluiten. Het oorspronkelijke plan was dat de tentoonstelling te zien zou zijn tot 7 juni, maar zoals met meerdere tentoonstellingen is het inmiddels gelukt ook hier verlenging te realiseren. Jessica Hagenaars, coördinator Marketing, Pers en Communicatie van het museum meldt: ‘Ontzettend jammer dat de tentoonstelling nu niet te zien is voor het publiek. En ook een hard gelag voor ons team dat met zoveel energie en toewijding aan dit prachtige project – toch wel het grootste en meest markante uit onze geschiedenis – heeft gewerkt. We werken achter de schermen door aan een effectief en goed doordacht plan, voor als het museum weer open mag. Er is ook goed nieuws te melden want de tentoonstelling is verlengd tot en met 30 augustus. Met min of meer alle en de meest belangrijke werken van Lucas Gassel. De vraag blijft natuurlijk nog wel wanneer de expositie weer bezocht mag worden.’
Museo Sumaya, Fundacion Carlos Slim, Mexico Stad. Illustratie uit besproken boek
Nu maar hopen dat het museum alsnog open kan voor bezoekers voordat ook deze datum verstrijkt. Zo lang het museum dicht is, is het behelpen met filmpjes van gastconservator Anna Koopstra en van museumdocenten op de museumwebsite en via social media. En natuurlijk de catalogus die ook gewoon kan worden besteld via de boekhandel of bij de uitgever. Dat is allemaal niet het echte werk, maar kan wel betekenen dat de bezoeker beslagen ten ijs komt wanneer het museum weer open gaat en Lucas Gassel in het echt kan worden genoten.
‘Lucas Gassel. Meester van het landschap’,
t/m 30 augustus in Museum Helmond
Anna Koopstra, Lucas Gassel. Meester van het landschap. Helmond: Museum Helmond / Zwolle: Waanders Uitgevers 2020, ISBN 978-94-6262-307-1, pb., € 27,50.
www.waandersdekunst.nl/lucas-gassel-van-helmond
Zie ook in Brabant Cultureel:
Museum-helmond-koopt-vroeg-schilderij-van-lucas-gassel/
Voor-het-eerst-een-boek-over-lucas-gassel-meester-schilder-uit-helmond/
Recent-ontdekt-schilderij-zegt-veel-over-drijfveren-van-schilder-lucas-gassel/
Dertigduizend-euro-subsidie-voor-expositie-over-lucas-gassel-in-helmond/
© Brabant Cultureel 2020
Dank voor dit mooie artikel,
Gelukkig dat al het onderzoek gedaan door Museum Helmond een mooie catalogus heeft opgeleverd. Maar uiteraard hopen we dat door de verlenging van de tentoonstelling de echte kunstliefhebbers toch nog in de gelegenheid worden gesteld het werk van dichtbij te kunnen zien.