Ons land viert en herdenkt dit jaar vijfenzeventig jaar Vrijheid. Dat gebeurt ook in Noord-Brabant op tal van plaatsen en op verschillende manieren. Brabant Cultureel belicht een aantal kunstwerken. ‘Dilemma Doolhof’, in Bergen op Zoom is de derde aflevering in een kleine serie over 75 jaar vrijheid in Noord-Brabant.
door Carina van der Walt (tekst & foto’s)
Naast de A58 vlakbij Bergen op Zoom liggen de Canadese en Britse erevelden van de
Tweede Wereldoorlog. Twee-en-een-half duizend soldaten zijn hier begraven. De oorlogsbegraafplaatsen zijn goed verzorgd. Daartussen ligt anno 2020 een ‘ruimtelijk georiënteerd kunstwerk’ genaamd Dilemma Doolhof. Het bestaat uit een muurhoog labyrint opgebouwd uit twaalf ineengeschoven kruizen. Ze liggen daar wit, sereen en in doodse stilte. De dood is hier abstracter dan ooit. Binnen kan ik van een toegankelijke verhoging neerkijken op het labyrint. Dilemma Doolhof laat mij eerder denken aan een uitvergroot reliëf van Jan Schoonhoven van de Nul-beweging. Door de schaduwen van de kale boomstammen krijgt dit werk een extra vervreemdend element. Vanuit mijn ooghoek zie ik een tuinman naar binnen gaan bij de Canadese begraafplaats.
De soldaten die hier liggen zijn in oktober 1944 omgekomen tijdens de Slag om de Schelde die de toegang naar de haven van Antwerpen voor de geallieerden vrij moest maken. De gevechten om de Westerschelde te veroveren waren ook essentieel voor de bevrijding van Nederland. De bedoeling van Brabant Remembers is echter niet per se om aandacht te vragen voor de nette rijen met honderden graven, maar eerder het bijeensprokkelen van persoonlijke verhalen uit de Tweede Wereldoorlog. Verhalen die voor de betrokken levens cruciaal waren en die vandaag de dag nog steeds als inspiratie kunnen dienen. Dat concept pakte Jeroen Everaert van de Rotterdamse kunstproducent Mothership op om Dilemma Doolhof als een interactieve installatie te maken.
Persoonlijk
Op de verhoging van waar ik terug kan kijken op Dilemma Doolhof is een knop waarop ik kan duwen. Een vrouwenstem stelt een vijftigtal vragen over de graven en het maken van keuzes. Zij richt die vragen persoonlijk tot mij.
“Weet je wie ik ben?”
“Weet je waar ik lig?”
“Wil je naar me toe komen?”
“Weet je dat ik heb gevochten voor je vrijheid?”
Maar de soldaten op deze begraafplaatsen zijn jongens! Vanwaar dan de vrouwenstem?
Ik ga op zoek naar een heldin uit Bergen op Zoom en vindt haar in de negentienjarige verzetsstrijder Mientje Proost. Zij belandde na de arrestatie van haar broer Louis op 2 mei 1942 in het verzet. Ze werd koerierster van pakketjes met valse bonkaarten, persoonsbewijzen en microfiches die doorgingen onder de naam Kaas. Haar verzetsgroep Dienst Wim werd geïnfiltreerd en Mientje werd in de winkel van haar ouders aan de Zuivelstraat gearresteerd. In de strafgevangenis van Scheveningen bleek Mientje mentaal sterker dan zij eruitzag.
Routine
Zeer belangrijk voor vandaag in onze strijd tegen de wereldpandemie met besmetting door het coronavirus is de dagelijkse routine die Mientje in de Tweede Wereldoorlog voor zichzelf bedacht om mentaal overeind te blijven: opstaan, wassen, eten, schoonmaken en dagelijkse oefeningen volgens een vast patroon. Zij maakte contact met medegevangenen en zong protestliederen, maar verklapte niks van haar activiteiten. Daarom werd ze overgeplaatst naar achtereenvolgens Haaren, Vught, Ravensbrück en Dachau.
Het maakte haar alleen maar standvastiger in haar verzet tegen het slechte eten en de onmenselijke behandeling van de gevangenen. Zelf overleefde zij alle ontberingen en kwam ze in mei 1945 weer thuis in Bergen op Zoom. Na haar bevrijding voorzag ze de Amerikaanse Inlichtingendienst van informatie over de vernietigingskampen en bemoeide ze zich met transporten van het Rode Kruis. Mientje Proost was dus op elke vierkante meter van elke gevangeniscel die zij moest betreden een echte oorlogsheldin.
“Kan je goed kiezen?”
“Weet je wat goed kiezen is?”
Zo kwam ‘haar’ stem na het verhaal bij mij binnen. Voor de volledigheid van mijn bezoek aan de westelijke rand van Noord Brabant met deze oorlogsgeschiedenis stap ik ook naar de erevelden.
Tuinman
Aan de Canadese kant is de tuinman een haag aan het snoeien. Op elke grafsteen prijkt een motief van een prachtig esdoornblad (Maple Leaf).
De tuinman kijkt mij zonder schrik aan. Ik ben hier de enige andere levende tussen al deze doden. Hij hoeft gelukkig niet naar Ispahaan te vluchten, maar ik kan het gedicht van N.P. van Eyck uit de bundel Herwaarts 1920-1945 niet uit mijn hoofd verdringen. Ik moet daaraan toegeven:
De tuinman en de dood
Een Perzisch Edelman:
Van morgen ijlt mijn tuinman, wit van schrik,
Mijn woning in: ‘Heer, Heer, één ogenblijk!
Ginds, in de rooshof, snoeide ik loot na loot,
Toen keek ik achter mij. Daar stond de Dood.
Ik schrok, en haastte mij langs andere kant,
Maar zag nog juist de dreiging van zijn hand.
Meester, uw paard, en laat me spoorslags gaan,
Voor de avond nog bereik ik Ispahaan!’ –
Van middag (lang reeds was hij heengespoed)
Heb ik in ’t cederpark de Dood ontmoet.
‘Waarom,’ zo vraag ik, want hij wacht en zwijgt,
‘Hebt gij van morgen vroeg mijn knecht gedreigd?’
Glimlachend antwoord hij: ‘Geen dreiging was ‘t,
Waarvoor uw tuinman vlood, Ik was verrast,
Toen ’k ’s morgens hier nog stil aan ’t werk zag staan.
Die ’k ’s avonds halen moest in Ispahaan.’
Herdenkingskruis
Mijn bezoek aan zowel de Canadese als de Britse erevelden levert onverwacht een herkenningspunt op. Het herinnert me aan een begraafplaats in mijn vaderland. Ook in Wespark in Johannesburg staat hetzelfde herdenkingskruis tussen de grijsgrauwe grafstenen. En ook daar zijn vele soldaten uit de Tweede Wereldoorlog begraven, zeshonderdzeventien om precies te zijn. Dit type kruis kenmerkt erevelden van soldaten uit de Gemenebestlanden van de Wereldoorlogen.
Wespark is een openbare begraafplaats. Een landgenote van mij, de Afrikaanstalige dichteres Elisabeth Eybers, schreef over Wespark een typisch Nederlands gedicht waarin deze begraafplaats een zakelijke aangelegenheid is, een belegging voor de lange termijn. Dit ironische perspectief kon ook niet anders na een verblijf van ongeveer zesenveertig jaar in Amsterdam. Eybers is altijd in het Afrikaans blijven schrijven en hoewel geen oorlogsheldin zoals Proost, wordt Eybers vandaag naast Vasalis en Ida Gerhardt geroemd als een van de drie grote naoorlogse dichteressen van Nederland. Nee, zij ligt niet in Wespark begraven. Ze rust op begraafplaats Zorgvlied in Amsterdam. De eerste twee strofen van Wespark ken ik uit mijn hoofd:
Wespark
Geagte leser, dié geleentheid
bied homself slegs eenkeer in ’n leeftyd:
geen waglys en geen woningnood
al is die aanvraag nog so groot.
U van en volle doopnaam pryk
op die versierde gewel – kyk,
met spreuk en kompliment kompleet:
die hele wêreld moet dit weet.
Het bezoek aan Dilemma Doolhof leverde mij toch andere ervaringen op dan ik had verwacht. Het labyrint was gesloten vanwege het coronavirus. [Dit berustte op een misverstand, het labyrint is ook nu te bezoeken] Ik kon niet deelnemen aan het labyrintspel van Jeroen Everaert waarin ik telkens op drie kruispunten door zelf te kiezen mijn eigen lot bepaal. Niemand kan hier nu ter herdenking meespelen. Wij zitten onverwacht reeds opgesloten in een andere, onzichtbare, oorlog. Thuis. We herontdekken onze dagelijkse routines zoals Mientje Proost om ook nou mentaal overeind te blijven.
Toelichting: De organisatie Brabant Remembers laat weten dat de deur naar het labyrint door de bezoeker gewoon geopend kan worden.
Coronawaarschuwing: de doolhof is geopend maar bezoekers moeten er attent op zijn dat de overheidsmaatregelen ook hier gelden.
© Brabant Cultureel 2020