Neem de adviezen en voorschriften van de overheid om de coronapandemie tegen te gaan vooral serieus. Was uw handen vaak. Blijf zoveel mogelijk binnen. Houd anderhalve meter afstand. Alles wat hier onder staat, doet daar niets aan af. Ik kan het niet helpen dat mijn gedachten teruggaan naar bijna zestig jaar geleden.
door Arnold Verplancke
We schrijven september 1961 en we zitten midden in de Koude Oorlog. De Hongaarse opstand is nog maar van vijf jaar geleden. Rond Berlijn begint de bouw van de muur. De Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en Engeland beschikken over allesverwoestende waterstofbommen. De Sovjet-Unie zal een maand later zelfs de zwaarste ooit tot ontploffing brengen. De Cubacrisis breekt een jaar later uit. Iedereen beseft: in de volgende wereldoorlog zullen atoombommen onze wereld vrijwel verwoesten.
Bescherming Bevolking
En dan vallen in alle Nederlandse brievenbussen een paar brochures met namens de overheid wenken om de mensen te helpen een atoomaanval te overleven. Ze zijn verspreid door een organisatie genaamd Bescherming Bevolking (BB) en zijn serieus bedoeld om de bevolking gerust te stellen en tevens voor te bereiden. De BB dateert uit begin jaren vijftig en heeft tot doel de inwoners te beschermen tegen oorlogsgeweld en rampen in vredestijd. Civiele verdediging heet dat. De organisatie heeft meer dan honderdduizend medewerkers in het land en iedere buurt of wijk heeft wel een blokwachter of zelfs een blokhoofd. Ze zijn te herkennen aan de kleine schildjes bij hun voordeur.
Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf heet een van de folders. Kinderlijke tekeningetjes van een sirene leggen uit dat een janktoon van één minuut betekent: luchtalarm. Horen we die janktoon 3 x ½ minuut (onderbroken door 2 x ½ minuut stilte) dan betekent dat fallout-alarm: onmiddellijk gevaar voor radioactieve neerslag.
Lichtflits
Wat moeten we doen bij een ‘gewoon’ bombardement: dekking zoeken onder tafel, bed of werkbank als we binnenshuis zijn. Als we een ‘zeer felle lichtflits’ zien, dan weten we dat het een atoombomexplosie is en moeten we ook de blote huiddelen bedekken, aldus de brochure.
Met een beetje geluk krijgen we eerst een fallout-waarschuwing en hebben we nog tijd om te controleren of onze schuilgelegenheid volledig is ingericht, kunnen we voedsel en watervoorraad afdekken en maatregelen nemen tegen radioactief stof dat wil binnendringen. Klinkt het fallout-alarm eenmaal, dan moeten we onmiddellijk naar onze schuilplaats en daar voortdurend naar de radio luisteren.
Keldertrap
Volgens een onderzoek vindt een kleine meerderheid van de Nederlanders sommige adviezen in de brochures toch wel nuttig. Een forse minderheid beschouwt ze als volkomen nutteloos en lachwekkend. Dat geldt zeker voor het dunne rode foldertje Toelichting op de wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf dat een paar weken later volgt. De tekeningetjes laten zien hoe het moet.
‘Schuilen onder de keldertrap’ staat onder een tekening van een standaard gezinnetje. Papa rustig staande, moeder en dochter veilig bij elkaar gekropen en rechts van hen de zoon, wachtend om in actie te komen. Een bezem, kolenkit en wat voorraad maken de schuilplaats compleet.
Wat te doen als je niet thuis, maar op kantoor? Jawel. ‘Man onder schrijfbureau’ staat er onder een andere tekening die niets aan duidelijkheid te wensen over laat. De net opgenomen telefoonhoorn bengelt nog en de paperassen vliegen in het rond.
Aan het eind van deze brochure staat de ‘ijzeren noodvoorraad’ levensmiddelen die we in huis moeten hebben en de strikt noodzakelijke dingen die we moeten meenemen bij een evacuatie. Zeker, ook macaroni en spaghetti prijken op het eerste lijstje en toiletpapier op het tweede, artikelen die onlangs ten prooi zijn gevallen aan de corona-hamsterwoede. De BB kan alsnog een beetje tevreden zijn.
Woedeaanval
In een drie dagen durende woede- en lachaanval, zoals hij zelf zal zeggen, schrijft Harry Mulisch (1927-2010) als reactie een felle tegenbrochure: Wenken voor de bescherming van uw gezin en uzelf, tijdens de jongste dag. Medio november 1961 ligt het al in de boekwinkels, als een bijna exacte kopie van de BB-folder. Zelfde formaat, zelfde papier. Niet met een alarmerend rood, maar een doods zwart omslag en eveneens uitgegeven door een BB, uitgeverij de Bezige Bij. Niet gratis verspreid, maar te koop voor negentig cent.
Op de linkerpagina’s staan citaten uit het Bijbelboek Openbaring van Johannes en rechts de adviezen van Mulisch bij de komende Apocalyps. ‘Aangezien Johannes op Patmos heeft verzuimd de exacte datum van de Jongste Dag aan te geven, moeten wij helaas iedere dag op het ergste voorbereid zijn. Immers, ruim negentien eeuwen geleden noemde hij de tijd reeds “nabij”; hoeveel te meer is dat nu het geval’, schrijft Mulisch. Natuurlijk krijgt de uitgever boze brieven over deze ‘godslasterlijke’ circulaire, maar de publieke verontwaardiging loopt niet zo hoog op als een paar jaar later na het televisiecabaret ‘Zo is het toevallig ook nog ’s een keer’.
Openbaring
Evenals in de oorspronkelijke BB-brochure staan er lachwekkende tekeningetjes in, zoals van een ‘Televisietoestel’ of een ‘Leidingwaterkraan’.
Als het geschrift van Mulisch in 1967 opnieuw verschijnt, maar nu in boekvorm, blijken er nog meer van dergelijke tekeningetjes toegevoegd. Die dikke verzamelbundel heet simpel Wenken voor de jongste dag en combineert ook de fragmenten uit Johannes’ Openbaring met de quasi aanwijzingen wat te doen als die rampzalige Dag des Oordeels aanbreekt.
‘Hoe behoort u tot de 144.000?’ Die vraag behandelt Mulisch, omdat in het boek Openbaring sprake is van 144.000 dienaren van God die het zegel dragen en kennelijk gered worden. Sommige christelijke stromingen nemen dat getal letterlijk en verwachten dat 144.000 mensen gered zullen worden op de Dag des Oordeels, en dat zij daar natuurlijk bij zullen horen. Mulisch rekent ook uit: ‘144.000 dat is ongeveer één op de honderd van het Nederlandse volk. Hierbij gaan we er van uit, dat niet onverhoopt van andere volkeren ook personen gespaard mochten worden. Wij kunnen er niet genoeg de nadruk op leggen: er bestaat geen enkele reden, de zaken nog somberder voor te stellen dan ze al zijn.’ Weer dat hopeloos opbeurende overheidstoontje dat hij persifleert.
Als u ze nog ergens kunt bemachtigen, zijn ze leuk om te lezen, de BB-brochures en de reactie van Mulisch. Zeker als u zich terugdenkt in het angstige Nederland van bijna zestig jaar geleden, de oorlog nog maar net achter de rug, de spanning in de wereld oplopend en kerk en bijbel die hun gezag aan het verliezen zijn. Lees ze lekker binnen in uw eentje en als u er met iemand over wilt praten dan hoeft dat niet meer live, maar kan per mail, chat, instagram, facebook, skype, zoom of hoe die duivelse uitvindingen ook allemaal mogen heten.
© Brabant Cultureel 2020