Afkomstig uit de joodse gemeenschap in Oss werd Alfred Coppel Elsbach een veelbelovend wetenschapsfilosoof. Zij carrière werd in de knop gebroken, al voor de oorlog en door eigen toedoen. Daardoor bleef zijn poging om in de wetenschapsfilosofie een plaats in te ruimen voor de vernieuwende inzichten van Einstein tamelijk onopgemerkt, zij het niet bij Einstein zelf. David Wertheim schreef een biografie, of althans, een poging daartoe.
door Lauran Toorians
De naam van Alfred Coppel Elsbach zal niet meteen associaties oproepen. Dat komt zeker voor een deel doordat hij al op vijfendertigjarige leeftijd omkwam, waarschijnlijk door eigen toedoen. Op 17 december 1931 werd hij in zijn woonplaats Utrecht voor het laatst gezien, waarna hij als vermist werd opgegeven. Pas op 8 januari werd bij Weesperkarspel zijn lichaam gevonden in het Merwedekanaal. Dat het zelfdoding was, is nooit vastgesteld, maar wordt algemeen aangenomen.
Opdracht
Elsbach was wetenschapsfilosoof en had enkele opvallende en belangrijke publicaties op zijn naam gezet waarmee een mooie carrière aan een universiteit in het verschiet leek te liggen. Maar die carrière kwam er dus niet en buiten de kleine kring van zijn vakgebied raakte hij vergeten. Behalve dan binnen zijn eigen familie. Hugo Elsbach, cardioloog en een neef (oomzegger) van Alfred Coppel had zijn leven lang pogingen ondernomen om zijn jonggestorven oom aan de bekendheid te helpen die hij zijns inziens verdiende. Dat had niet geholpen. Hugo Elsbach was er niet in geslaagd veel over het leven van zijn oom te weten te komen, maar had zich hier zo in vastgebeten dat hij bij testament opdracht gaf om alsnog tot een biografie van zijn oom te komen.
De executeur testamentair van Hugo Elsbach benaderde David Wertheim met deze opdracht. En die voelde zich voldoende uitgedaagd om deze opdracht aan te nemen. Wertheim is historicus, directeur van het Menasseh ben Israel Instituut in Amsterdam en heeft belangstelling voor wetenschap en filosofie. In de resulterende biografie beschrijft hij uitgebreid ook zijn eigen twijfels bij dit onderzoek en dat maakt dit boek juist zo interessant. Is er wel genoeg materiaal voor een biografie? Zijn er bronnen die het toelaten iets over de persoon van Alfred Coppel Elsbach te zeggen, over wat hem bewoog en wat voor mens hij was? Die twijfels bleken gaandeweg meer dan terecht, maar desondanks bleef Wertheim – net als Hugo Elsbach voor hem – jarenlang zoeken en puzzelen. Met uiteindelijk dan toch een boek als resultaat.
Vaseline
Alfred Coppel Elsbach werd op 20 januari 1896 geboren in Oss. Zijn vader Isaac Elsbach had daar een fabriek in vetwaren – Elsbach & Zn. olie en vaselinefabriek – en behoorde tot de groep geslaagde joodse ondernemers die zich in Oss hadden gevestigd. Hij woonde in een groot huis aan de Monsterstraat, tegenover de Grote Kerk en vlakbij de synagoge die zich tegenover het koor van de kerk bevond. Daar groeide Alfred op en hij verbleef er ook tijdens zijn studie in Utrecht en daarna nog met regelmaat.
De zoektocht die David Wertheim ondernam naar historische bronnen over Elsbach bleek tamelijk desastreus. De ijdelheid die een biograaf helpt aan dagboeken, agenda’s en een berg correspondentie lijkt Alfred Elsbach geheel vreemd te zijn geweest. Her en der bleek nog wel wat informatie voorhanden, maar niks daarvan leidde echt naar de persoon. Hooguit werd duidelijk dat het leven van Alfred niet over rozen was gegaan en dat zijn wat koppige, dwarse karakter – voor zover zijn karakter al zichtbaar is geworden – daar een rol bij speelde. Wertheim springt in zijn boek steeds heen en weer tussen het verslag van zijn zoektocht en wat hij weet (of denkt) te achterhalen over het leven van Elsbach. Het boek leest als een detective.
Verhouding
Waardoor Elsbach in beperkte kring nog wordt herinnerd is het tweedelige Encyclopaedisch Handboek van het moderne Denken dat in 1931 verscheen en waarvan hij zowel redactielid als medeauteur was. Informatie hieruit wordt op sommige plaatsen in Wikipedia nog steeds aangehaald. In 1919 was hij gepromoveerd op het proefschrift Over singuliere punten van door machtreeksen bepaalde functies waarin hij zich ook al verhield tot het werk van Einstein. Als filosoof stond hij in de traditie van Immanuel Kant en in 1924 publiceerde hij zijn boek Kant und Einstein. Untersuchungen über das Verhältnis der modernen Erkenntnistheorie zur Relativitätstheorie.
Albert Einstein oordeelde welwillend kritisch over werk van Elsbach
Nu was het in die tijd niet ongewoon dat wetenschapsfilosofen probeerden om de puur rationele benadering van Kant om tot kennis van de werkelijkheid te komen, zich bogen over de problemen die de nieuwste inzichten van Einstein hierbij stellen. Bijzonder is echter dat Einstein zelf de moeite nam om dit boek van Elsbach te bespreken in een kritische, maar toch beslist ook welwillende recensie. Dit had het begin kunnen zijn van een vruchtbare correspondentie tussen twee veelbelovende wetenschappers. Durfde Elsbach het niet aan om op deze handreiking in te gaan, of zorgden andere factoren ervoor dat hij zijn vleugels niet verder uitsloeg?
Foto uit besproken boek.
Dat hij van dichtbij had gezien wat zich in Duitsland ontrolde, kan van invloed zijn geweest. Anders dan zijn naaste familieleden was hij weliswaar niet religieus joods, maar hij zal hebben beseft dat het voor de antisemieten helemaal niet ging om religie. En wellicht speelde zijn geloofsafval wel een rol in de nogal moeizame relatie met zijn vader, die er blijkbaar – niks lijkt zeker – moeite mee had dat Alfred koos voor de wetenschap en niet bijdroeg aan het familiebedrijf in Oss.
Worsteling
Het mooie van dit boek over Elsbach is dat het er weliswaar niet in slaagt om hem als persoon voor de lezer een tweede leven te geven, maar hem toch aan de vergetelheid ontrukt. Nog mooier is hoe de biograaf zijn eigen worsteling met de materie – of het gebrek daaraan – niet onder stoelen of banken steekt en helder verantwoord hoe hij toch tot conclusies en aannames komt. Dat is wat de historicus natuurlijk altijd doet: op basis van gebrekkige bronnen een plausibel verhaal construeren. Net als de onzekere wereld van de moderne fysica is ook de geschiedenis geen vast gegeven. Het verleden is weg en ongrijpbaar verdwenen en wij maken daar een verhaal van, steeds opnieuw. Daarom is het ook onze geschiedenis en niet die van onze voorgangers.
Het boek besluit met een droom die alle losse eindjes aan elkaar knoopt. Het is een gedroomd telefoongesprek in het dialect van Oss waarin een ‘ooggetuige’ Wertheim de zegen geeft over zijn versie van het leven van Alfred Coppel Elsbach. Voor Immanuel Kant zou dit allicht te weinig rationeel zijn, maar Albert Einstein had er vast glimlachend mee ingestemd. Zeker weten doen we het allemaal nog steeds niet, maar dit is beslist een meeslepender biografie dan waarvan Alfred of Hugo Elsbach ooit hebben kunnen dromen.
David Wertheim, Verloren in de tijd van Einstein. Op zoek naar de waarheid achter Alfred Coppel Elsbach. Zutphen: Walburg Pers 2019, 175 pp., ISBN 9789462493728, pb., € 14,95.
© Brabant Cultureel 2020