Ook Noord-Brabant heeft zijn aandeel in de Biblebelt. Museum Catharijneconvent in Utrecht tracht inzicht te geven in de beleving en in het leven van de bevindelijk gereformeerden. Het valt niet mee in de harten van mensen kijken, maar de expositie toont wel de diversiteit binnen deze groep en dat is nuttig.
door Lauran Toorians
Aan het eind van de tentoonstelling in Museum Catharijneconvent staat een grote ballenbak met gele, rode en helder oranje ballen. Een opstapje met rode loper nodigt uit tot een ballenbad. Verschillende museummedewerkers hebben dat plezier al beleefd, en verloren daarbij soms hun telefoon, maar dat is bepaald niet de bedoeling. De bak is onderdeel van een installatie en gaat samen met de tegenoverliggende wand, waarin een lage en vrij smalle doorgang leidt naar een gang waarin aan het eind kan worden geluisterd naar een stichtelijke preek.
De installatie heet Brede en smalle weg en is een werk van Liesbeth Labeur (Middelburg 1975) die in 2006 als beeldend kunstenaar afstudeerde aan Akademie voor Kunst en Vormgeving St. Joost in Breda. Zowel de titel van het werk als de preek verraden dat het hier gaat om christelijke kunst met een reformatorisch karakter. Dat is natuurlijk precies waarom deze ballenbak nu te zien is in Museum Catharijneconvent, als afsluiter van de expositie Bij ons in de Biblebelt. Althans, te zien gedurende de openingstijden van het museum, maar niet op zondag. De groep reformatorische kunstenaars die hier exposeren bedong dat hun werken op zondag niet te zien zijn. Zij worden dan afgeschermd door een gordijn.
SGP
Biblebelt is een begrip dat ongeveer dertig jaar geleden is komen overwaaien uit de Verenigde Staten, maar het fenomeen bestaat in Nederland al een stuk langer. Min of meer diagonaal door Nederland, van de Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden door het rivierengebied naar de Veluwe en dan minder geprononceerd naar Groningen en Friesland loopt een gebied waar mensen overwegend SGP stemmen, hun kinderen naar een School met de Bijbel sturen, waar bovengemiddeld verzet bestaat tegen vaccinatiedwang en de zondagsrust strikt in ere wordt gehouden. Hier wonen en leven de bevindelijk gereformeerden (ook wel refo’s). Ook het noordwestelijke deel van Noord-Brabant maakt deel uit van de Biblebelt, wat maar bewijst dat het cliché van het katholieke Brabant niet juist is. Want ook de inwoners van het Land van Heusden en Altena voelen zich volop Brabander.
Wat de tentoonstelling goed laat zien is dat ook het cliché van zwartekousenkerk niet klopt. Die kerk bestaat, maar de Biblebelt is behoorlijk divers en hoewel het zeker nergens frivool wordt, kan het ook op zondag best kleurig en modieus zijn. Bovendien gaat het hier beslist niet om één kerk. Juist dat maakt dit voor buitenstaanders zo’n volstrekt ondoorzichtige wereld. Vrij vooraan in de tentoonstelling is een grote ‘stamboom’ te zien van alle afscheidingen die zich sinds 1834 tot zeer recent hebben voorgedaan. Kenmerk van deze stroming binnen de protestantse kerk is immers dat voortdurend de vraag centraal staat hoe je tot het ‘heil’ komt, hoe je je persoonlijke leven invult in overeenstemming met de wil van God.
Leidraad daarbij zijn de Bijbel en de drie klassieke belijdenisgeschriften: de Heidelbergse Catechismus (1563), de Nederlandse geloofsbelijdenis (1561, door Guido de Brès) en de Leerregels van de Synode van Dordrecht uit 1618 en 1619. Deze geschriften worden persoonlijk en in groepsverband bestudeerd en bediscussieerd en waar een groep tot nieuwe inzichten over de interpretatie komt, kan zich een afscheiding voordoen en kan een nieuwe kerk zich vormen. Dit proces is eindeloos en behoort tot de grondslagen van de bevindelijke kerken. Dat klinkt dan weer vrijmoediger dan het is, want de individuele gelovige moet van goede huize komen wil hij tegen zijn predikant in gaan en ook nog eens medestanders vinden.
De brede en de smalle weg
Een algemeen beeld waarin deze zoektocht naar het heil vaak wordt weergegeven is dat van de brede en de smalle weg, het onderwerp van de ballenbak van Labeur. De brede weg is die van de verleidingen, is gemakkelijk te begaan en biedt allerlei vermaak, maar leidt uiteindelijk naar de hel. De smalle weg is veel lastiger af te leggen en vereist opoffering, maar leidt – wanneer het God behaagt – tot een plaatsje in de hemel. Het beeld is Bijbels (de kameel en het oog van de naald) en valt ook te bespeuren in middeleeuwse kunst – zoals bij Jeroen Bosch en in de Moderne Devotie. Ook een (traditionele) katholiek zal dit beeld dus herkennen, maar niet de strengheid waarmee in de Biblebelt elke keuze in het leven, hoe arbitrair ook, op deze weegschaal wordt gelegd.
De tentoonstelling in Museum Catharijneconvent doet een dappere poging dit alles inzichtelijk te maken, maar dat vereist van de bezoeker dan toch het nodige inlevingsvermogen en geduld om alles goed te bekijken en beluisteren. En dan nog blijft het ‘aapjes kijken’ op de loer liggen en blijft het lastig echt te begrijpen wat deze bevindelijk gereformeerden beweegt. Er is ook veel ‘dubbel’ want als ook het wereldlijk gezag (en het Huis van Oranje) zo belangrijk zijn, waarom gaan er dan elke nieuwjaarsnacht auto’s in brand in Veen? En als we met onze talenten moeten woekeren en zakelijk succes kan worden getoond als teken van Gods welgevalligheid (is dat geen hoogmoed?), moeten we dan ook de succesvolle jonge ondernemers die het fipronilschandaal met de eieren veroorzaakten de hand boven het hoofd houden? Dat kan toch geen goed gebruik van verkregen talenten zijn geweest? En iemand niet willen helpen omdat het zondag is, of je dochter verstoten omdat zij trouwt met een andersgelovige, is dat naastenliefde? Natuurlijk, misstanden komen overal voor, maar waar de morele lat zo hoog ligt, zouden de werkelijkheid en de idealen – alweer de brede en de smalle weg – elkaar misschien toch ietsje meer ruimte mogen bieden. Maar dat zegt de buitenstaander die het niet echt begrijpt.
Uit de serie ‘Zaterdag/zondag’ van Sjaak Verboom, Dordtse mevrouw Blankensteijn-Morée. Foto Sjaak Verboom
De kern legt deze tentoonstelling niet bloot. Meerdere – veelal jonge – refo’s verleenden hun medewerking en komen ook sprekend in beeld, wat dapper is. Toch toont dat vooral de dilemma’s en blijven de antwoorden vaak uit. Want wat als je broer homoseksueel blijkt te zijn? Dan valt er een stilte en volgt een gestameld ‘zo lang hij het niet in praktijk brengt…’. Samuel Otte (1980) fotografeerde pasgetrouwde stellen in hun interieur dat er steevast uitziet alsof het uit een modellenboek komt (of uit een Amerikaanse soap). Maar pas als iemand opmerkt dat wit de overheersende kleur is, valt het kwartje: de smalle weg, reinheid, wit. In een andere serie portretteerde Otte verloofde stellen in opnieuw foto’s die uitblinken in braafheid.
Van Sjaak Verboom is er de fotoserie Zaterdag/Zondag die hij maakte tussen 2013 en 2019. De serie toont steeds twee portretten van dezelfde vrouw in hun normale kleding op zaterdag en in de zondagse kleding voor het kerkbezoek. Vooral hier is de diversiteit van de Biblebelt zichtbaar en het is begrijpelijk, maar ook wel jammer, dat voor het campagnebeeld van de expositie juist de in stemmig zwart geklede Dordtse mevrouw Blankensteijn-Morée is gekozen. Een vriendelijk kijkende en goedlachse oma die het cliché bevestigt, terwijl ook de Biblebelt meer kleur kent.
Tijdens de expositie organiseert het museum een uitzonderlijk lange reeks lezingen. Het blijft immers een cultuur van het woord. Dat laatste weerspiegelt zich ook in een gegeven dat ik uit eigen ervaring ken: in de Biblebelt wordt gelezen, ook in Noord-Brabant en veel meer dan in de rest van de provincie. Weliswaar niet allemaal hoogstaande literatuur en juist veel brave streekromans, maar toch. Het geschreven woord wordt er geëerbiedigd en lezen geldt er als een gepaste ontspanning.
‘BIJ ONS IN DE BIBLEBELT’
t/m 22 september 2019
Museum Catharijneconvent Utrecht
‘BIJ ONS IN DE BIBLEBELT’ CATHARIJNENCONVENT UTRECHT
© Brabant Cultureel 2019