Tilburg heeft een rijke traditie op het gebied van de schilderkunst. Dat dit weinig bekend is, komt misschien deels door het gebrek aan een stedelijk museum, maar ook het imago van industriestad speelt de stad parten. Een deel van die industriële ontwikkeling werd gefinancierd met de opbrengsten uit schilderkunst. Welke beleidsmaker gelooft dat? Een expositie in ’s-Hertogenbosch toont het aan.
door Lauran Toorians
Twee broers uit een Tilburgs gezin met vijf kinderen. Tien jaar verschil in leeftijd, maar allebei met een talent voor tekenen en schilderen. Een voor een trokken de broers naar Antwerpen om daar aan de Kunstacademie het vak onder de knie te krijgen. Dat was toen de normale weg voor getalenteerde jongelui uit het huidige Noord-Brabant en een kleine eeuw na deze Tilburgse broers trok ook Vincent van Gogh naar Antwerpen. De oudste broer, Gerard, werd een bekwaam schilder die zich toelegde op bloemstillevens. Dat was in die tijd een geliefd onderwerp en toen hij in Parijs mocht deelnemen aan de Salon en daar meteen een behoorlijk groot bloemstuk van hem werd aangekocht door de Franse koning Lodewijk XVI was zijn naam meteen gevestigd. Gerard van Spaendonck, want over hem gaat het, werd in Parijs een gewaardeerd schilder en tekenaar van bloemen en bloemstillevens en daarmee ook een societyfiguur.
Gerard van Spaendonck (1746-1822) kreeg als botanisch tekenaar en schilder een aanstelling in de Jardin du Roi, de grote botanische tuin (en dierentuin) die na de Franse Revolutie werd omgedoopt in Jardin des Plantes en die is gelegen tussen het Quartier Latin en het Gare d’Austerlitz op de linkeroever van de Seine. Die benoeming behelsde ook een professoraat met bijpassend inkomen en een hoge maatschappelijke status. Ook broer Cornelis (1756-1839) doorliep de opleiding in Antwerpen met succes. Hij volgde Gerard naar Parijs waar hij ging samenwerken met zijn broer. De twee werkten zodanig in dezelfde stijl dat het vaak lastig is om bij ongesigneerde werken vast te stellen wie ze heeft gemaakt. Dat de broers Gerard en Cornelis van Spaendonck ook nu nog steeds als duo optreden, is dus niet vreemd. Ook in de huidige overzichtstentoonstelling in Het Noordbrabants Museum doen zij dat.
Standaardwerk
Tilburgse kunstenaars, dus dat deze expositie in Het Noordbrabants Museum is, is niet vreemd. Ook de vorige grote overzichtstentoonstelling veertig jaar geleden was daar. Het museum was toen nog gevestigd in de Bethaniëkerk waar het ook toen ging om een omvangrijke expositie. De catalogus uit 1980 is nog steeds een onovertroffen standaardwerk over de Van Spaendonks.
Tentoonstelling en boek werden toen samengesteld door de toenmalige museumdirecteur Margriet van Boven en de vorig jaar overleden bioloog en kunsthistoricus Sam Segal. Aan die laatste is te danken dat er toen veel aandacht werd geschonken aan de botanische kant van het werk van de Van Spaendonks. Bloemen en planten worden zoveel mogelijk benoemd en geduid en dat is iets wat de huidige tentoonstelling en catalogus veel minder doen. Waar de expositie in 1980 ook toe zal hebben geleid, is dat bloemstillevens een belangrijk verzamelgebied werd voor het Bossche museum. De daaruit voortgekomen collectie heeft daar nu geen prominente plaats meer, maar bood natuurlijk wel ook een stevige ‘bodem’ voor de tentoonstelling nu.
Museumconservator Paul Huys Janssen gaf de huidige tentoonstelling als het ware twee thema’s. Het ene is uiteraard dat van de oogstrelende bloemstillevens en de botanisch uiterst nauwkeurige prenten en tekeningen van bloemen en planten. Bij die laatste is vooral ook erg aardig dat in veel gevallen zowel ongekleurde als ingekleurde prenten naast elkaar zijn te zien. In één geval kregen de bloemen op twee van de prenten zelfs verschillende kleuren. Wie minder goed oplet, zou denken dat het verschillende prenten zijn.
Terreur
Het andere thema dat als een rode draad door de tentoonstelling loopt, is de levensloop van de beide broers in roerige tijden. Zij maakten in Parijs de Franse Revolutie mee en het mag een wonder heten dat zij die zonder kleerscheuren doorkwamen en ook daarna nog als gevierde kunstenaars konden blijven werken. Deze geschiedenis wordt in de tentoonstelling verteld, ondersteund met archiefstukken en enkele objecten. Ook de guillotine die het museum bezit, kreeg een plaatsje. Als verwijzing naar de terreur waaraan de broers ontsnapten, maar veel van hun Parijse vrienden en kennissen niet. Het contrast met hun werk kan nauwelijks groter.
De broers overleden allebei kinderloos en het door hen vergaarde kapitaal kwam ten goede aan hun Tilburgse broer en zijn kinderen. Cornelis overleefde al zijn broers en zusters, waarvan alleen Jan Anthonie van Spaendonck (1755-1831) was getrouwd en kinderen had. Jan Anthonie had ook al geërfd van Cornelis en het door schilderen en tekenen bijeengegaarde kapitaal werd door hem en zijn zoons in Tilburg benut om een positie te verwerven in de toen opkomende textielindustrie. Tilburgers denken bij de naam Van Spaendonck dan ook vooral aan een succesvolle familie van industriëlen, niet aan bloemen. Maar misschien brengt de huidige tentoonstelling daar verandering in, want de Tilburgse textielindustrie is al lang ‘verwelkt’, de bloemschilderijen van de broers van Spaendonck schitteren nog als nieuw.
‘DE GEUR VAN SUCCES’
Gerard & Cornelis van Spaendonck, bloemschilders in Parijs’
t/m 25 augustus 2019 in Het Noordbrabants Museum.
‘De geur van succes’
Gerard & Cornelis van Spaendonck, bloemschilders in Parijs
door Paul Huys Janssen
Zwolle: WBooks 2019, 112 pp.,
ISBN 978-94-625-83-12-2, pb., € 24,95.
© Brabant Cultureel 2019