Ensemble INSOMNIO herdenkt met ‘The Yellow Shark’ muziekicoon Frank Zappa

Frank Zappa is 25 jaar dood. Het in Utrecht gevestigde Ensemble INSOMNIO greep deze gelegenheid aan om met het project ‘The Yellow Shark’ een van de grootste musici van de twintigste eeuw te herdenken. In december 2013 trad Ensemble INSOMNIO met ‘The Yellow Shark’ al voor het voetlicht, nu is er sprake van een hernieuwde, uitgebreide en geactualiseerde versie. ‘The Yellow Shark’ wordt donderdag 7 februari 2019 opgevoerd in Theaters Tilburg.

door René van Peer

The Yellow Shark is het laatst gecomponeerde werk dat Frank Zappa in1992/1993 schreef. Hij componeerde het voor het Duitse Ensemble Modern. Een maand voordat hij in december 1993 stierf aan kanker, beleefde het werk de wereldpremière.
 
The Yellow Shark bestaat in totaal uit negentien delen, waarvan zestien composities, een geïmproviseerd intro en twee theatrale delen, die in één spanningsboog worden uitgevoerd. Waar in 2013 de focus lag op de muzikale boodschap van de componist Zappa, spelen in de 2019-versie ook Zappa’s sociaal-kritische en politieke aspiraties een rol. 

In de lijn van Zappa’s theatrale stijl wordt de Yellow Shark Suite uitgevoerd met dans en met animaties van videokunstenaar Sjeng Schupp. Tijdens de voorstellingen worden er live-opnamen gemaakt van de musici op het podium, zodat de interactie, soms extreme virtuositeit en speelplezier van de musici zichtbaar zal zijn voor het publiek. Idske Bakker, medeoprichter van INSOMNIO, heeft opnieuw een theatrale, geënsceneerde vorm ontwikkeld voor The Yellow Shark. Hierdoor voert Ensemble Insomnio het werk voor het eerst in Nederland integraal uit, met animaties en satirische interventies. 

Kleremoeilijk
“Het is kleremoeilijke muziek, maar met een echte rock-groove”, zegt Ulrich Pöhl, dirigent en artistiek leider van Ensemble Insomnio. The Yellow Shark is een verzameling stukken die vrijwel het hele creatieve leven van Zappa omspant, van de late jaren zestig tot eind jaren tachtig. Het zijn met name die laatste werken die als vrijwel onspeelbaar golden.

“In het oorspronkelijke concert zat het nummer Amnerica”, zegt Pöhl. “Ensemble Modern heeft dat toen wel gespeeld, maar de uitvoering werd afgekeurd voor het album dat ze met opnamen van hun concerten hebben gemaakt. De uitvoering was gewoon niet goed genoeg. Het nummer is pas vijf maanden geleden officieel uitgegeven. Zappa componeerde het indertijd op een Synclavier, een synthesizer die hij op zijn computer aansloot. Daarmee kon hij partijen bedenken en uitvoeren, die door mensen nauwelijks te spelen waren. In Amnerica heeft elke muzikant één noot die hij voor zijn rekening moet nemen. Daardoor gaan de verschillende lijnen razendsnel door het hele ensemble. Het is waanzinnig moeilijk om te spelen, maar spectaculair om mee te maken.”

Daarnaast vond Pöhl het tijd om The Yellow Shark opnieuw uit te voeren vanwege de politieke lading. “In 2013, toen Barack Obama president was, was er een positieve ‘vibe’ in de Verenigde Staten. Dat is nu wel omgeslagen. Zappa is altijd heel uitgesproken geweest, een echt ‘enfant terrible’. Hij heeft regelmatig gezegd dat hij president zou willen worden, als partijloze kandidaat. Civilization, Phaze III is niet voor niets de titel van de eerste plaat die na zijn overlijden uitkwam. Hij maakte zich sterk tegen censuur en nam geen blad voor de mond.”
 
Satirische teksten
“In The Yellow Shark verwerkte Zappa satirische teksten, bijvoorbeeld over het formulier dat bezoekers aan de Verenigde Staten moeten invullen wanneer ze het land binnenkomen. Ze moeten verklaren dat ze nooit hebben deelgenomen aan terroristische activiteiten, dat ze geen spionnen zijn, dat ze niet verslaafd zijn aan verdovende middelen. Food Gathering In Post-Industrial America, 1992 gaat over de effecten van vervuiling, een onderwerp dat nu relevanter is dan toen het voor het eerst werd uitgevoerd. De betekenis voor onze tijd krijgt in dit concert extra lading en nadruk.”

Pöhl verwacht dat Zappa-liefhebbers hun weg naar het concert wel zullen weten te vinden. Maar het is ook aantrekkelijk voor mensen die het werk van de componist, bandleider en rockgitarist niet kennen, zegt hij. “De muziek heeft een geweldige ‘groove’. We hebben eerder muziek van de Duitse componist Heiner Goebbels gespeeld, die ook heel ritmisch is. Maar Zappa heeft veel meer humor, en je hoort bij hem de rockinvloeden. Zappa blijft steeds aanstekelijk. Om die reden wordt zijn muziek steeds vaker uitgevoerd, ook The Yellow Shark. Ensemble InterContemporain uit Parijs heeft er delen uit gespeeld. Het Keulse ensemble MusikFabrik treedt met veel succes op met concerten rond Zappa’s muziek uit de jaren zeventig. Zelf vond hij dat niet zo belangrijk. Hij schiep voor het hier en nu. Hij hoefde niet zo per se herdacht te worden.”

Overtuigen
INSOMNIO is het enige ensemble dat in Nederland The Yellow Shark, de afzonderlijke delen en de suite, als geheel op het podium brengt. INSOMNIO’s uitvoeringen overtuigen in heel verschillende genres vanwege het vertolken van bijzonder moeilijke noten, plus de ervaring te werken met zowel elektronica als met versterking in grote bezettingen (zoals ook in de concerten met Heiner Goebbels begin 2019). 

De blijvende belangstelling voor het uitvoeren van Zappa’s muziek is een goede zaak, vindt Pöhl. Het kan wel problemen opleveren voor ensembles en orkesten. Ze zijn niet steeds opgewassen tegen de eisen die Zappa stelt aan musici. Zo besluit The Yellow Shark met G-Spot Tornado, een duizelingwekkende draaikolk van instrumenten die om elkaar heen tollen. Orkesten die dat proberen, vliegen geheid uit de bocht. Ensemble Insomnio draait er zijn hand niet voor om.

OVER FRANK ZAPPA

Frank Zappa (1940-1993) verwerkte in zijn muziek invloeden van rock, jazz en eigentijdse muziek. Hij vergde het uiterste van The Mothers of Invention – zijn muzikanten – in complexe akkoorden, snelle noten en maatwisselingen. De bijtende satire van zijn eerste platen maakte later plaats voor teksten met een onverbloemd seksuele strekking. Zappa wilde jarenlang erkend worden als serieus componist. Die kreeg hij voor het eerst in 1984 toen de wereldberoemde dirigent en componist Pierre Boulez met zijn Ensemble InterContemporain het album The Perfect Stranger opnam met muziek van Zappa.

Frank Zappa’s The Yellow Shark, door Ensemble Insomnio. 
Donderdag 7 februari in Theaters Tilburg, 20.30 uur,
zaterdag 9 februari in TivoliVredenburg Utrecht, 20.00 uur. 

Dit is een gewijzigde versie van een artikel dat eerder verscheen in Brabants Dagblad.

© Brabant Cultureel 2019