Andreas Schotel Museum in Esbeek toont beeldend werk van Jan Naaijkens

Jan Naaijkens wordt honderd en dat is een mooie gelegenheid om deze markante Brabander te eren met muzikale optredens in zijn woonplaats Hilvarenbeek en een expositie op een steenworp afstand in Esbeek. Hij is nu vooral bekend als schrijver en zijn beeldend werk bleef tot nu toe onderbelicht. Het Andreas Schotel Museum in Esbeek exposeert linosneden en tekeningen van zijn hand.

door Irma van Bommel

De expositie in het Andreas Schotel Museum heeft als titel Jan Naaijkens 100 jaar, gelegenheidskunstenaar. Jan Naaijkens is dus iemand die voor bepaalde gelegenheden kunstwerkjes maakte. Op 10 februari 2019 wordt hij honderd en hoewel zijn gezondheid broos is, is dat reden voor feestelijkheden in zijn woonplaats Hilvarenbeek en omgeving.

*Jan Naaijkens, Gezicht op Hilvarenbeek, lino, 1948.*

Artisan
Jan Naaijkens (1919) noemde zichzelf een ‘artisan’, zo zegt JACE van de Ven die hem goed kent. Daarmee vergeleek Naaijkens zich met ambachtslieden die toegepaste kunst maken. Van beroep was Naaijkens onderwijzer. Daarnaast bracht hij veel tijd door met het maken en opvoeren van toneelstukken en het schrijven van boeken. Dat hij ook een begenadigd tekenaar en vaardig linosnijder was, is nu te zien in Esbeek. Incidenteel maakte hij geboortekaartjes, ex librissen, vignetten en kerstkaarten. Kleine kunstwerkjes, soms in opdracht maar meestal uit liefhebberij. Later, vanaf de jaren zestig, tekende hij op vakantie in het buitenland dorps- en stadsgezichten in Frankrijk, Italië, Spanje en Engeland. Uit zijn beeldend werk is een selectie gemaakt en dit overzicht wordt nu voor het eerst geëxposeerd.

*Jan Naaijkens, ‘Een memento voor hen die stierven’, lino, 1945.*

Lessen in tekenen kreeg hij eind jaren dertig op de Bisschoppelijke Kweekschool in ’s-Hertogenbosch. Daar kwam hij ook in aanraking met de techniek van de linosnede. Vanaf die tijd vervaardigde hij lino- of houtsneden. Hij gebruikte die termen door elkaar. Aan de afdruk is niet altijd te zien of de prent is gesneden uit linoleum of hout, maar aangezien er geen houtblokken bewaard zijn gebleven, valt niet met zekerheid te zeggen dat hij daadwerkelijk ook houtsneden heeft gemaakt. Anderzijds laat de expositie ook enkele herkenbare houtgravures van zijn hand zien.

Hoogdruk
Linoleum is makkelijker te bewerken dan hout. Voordeel van beide technieken is dat je ze zelf eenvoudig met de hand kunt afdrukken. Er is geen zware pers voor nodig. Hout- en linosneden zijn hoogdruktechnieken en het vereist enige vaardigheid om met vorm en restvorm voorstellingen te creëren. Naaijkens had hier duidelijk aanleg voor. De houtgravures die in de expositie worden getoond zijn lijntekeningen, trefzeker gemaakt. Een houtgravure is eveneens een hoogdruktechniek, maar oogt verfijnder dan de lino- of houtsnede en is daardoor goed te herkennen.

*Het stadsgezicht ‘Newquay in Cornwall’ van Jan Naaijkens heeft een grafische uitstraling, tekening met viltstift (fineliner), niet gedateerd.*

Naaijkens moet in zijn jeugd regelmatig voorbeelden van lino’s en houtsneden hebben gezien. Veel boeken en tijdschriften werden voorzien van een omslag vervaardigd via lino- of houtsneden. Zo maakten Jozef Cantré, Henri Jonas en Joep Nicolas eind jaren twintig houtsneden voor het katholieke literaire tijdschrift De Gemeenschap. Otto van Rees maakte er lino’s voor. Jozef Cantré heeft eind jaren twintig ook veel houtsneden vervaardigd voor omslagen van boeken van bijvoorbeeld Stijn Streuvels en Karel van de Woestijne, in die tijd veel gelezen schrijvers in het zuiden van Nederland.

De expositie in Esbeek toont ruim zestig werken, gemaakt tussen 1939 en 1997. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft Naaijkens een poosje ondergedoken gezeten in Amsterdam bij de kunstschilder Jan Tebben. Daar tekende hij onder meer stadsgezichten. Ook maakte hij daar rijmprenten in series die in een oplage van vijftig zijn verschenen. Die prenten hadden titels als Air Triste, Quatrain François Villon, Eenvoudig gebed, De Verradersen Poème de Charles Péguy. Mooi van compositie is de lino Een memento voor hen die stierven (1945) dat als illustratie diende van de serie met gedichten van Peguy.

*De kerstkaart ‘De Goede Weg’ van Jan Naaijkens had een belerende bedoeling, lino, 1945.*

Swingend
Na de bevrijding keerde Naaijkens terug naar Hilvarenbeek en de jaren daarna vervaardigt hij lino’s voor speciale gelegenheden en voor de programmaboekjes van de Groot-Kempische Cultuurdagen die hij organiseerde. Een van de opvallendste lino’s is Kersttriptiek De Goede Weg, die in 1945 als kerstkaart werd verstuurd. In het midden zien we de kerststal met Maria en Jozef bij het kindje Jezus in de kribbe. Links zien we een dansende vrouw, rechts een saxofoonspeler. Wie niet beter weet, denkt dat de maker iedereen een swingend kerstfeest toewenst. Maar niets is minder waar. De tekst ‘Wie, uit den doolhof van dit losgewrikt heelal, wijst ons den goeden weg naar Christus in de stal’ waarschuwt juist voor een al te losbandig leven.

Dat zijn leven en werk is doordrenkt van het katholieke geloof blijkt ook uit de tekening die hij vervaardigde voor zijn eigen huwelijksaankondiging in 1946. Daarin knielt het bruidspaar, twee nietige mensen, voor een immens hoogaltaar. Naast religieuze voorstellingen maakt hij ook volksprentjes, zoals van een breiende moeder (staand) met twee kinderen die aan haar rokken hangen. Goed bedacht is de lino van een stroper, gezien vanuit een auto en dus op heterdaad betrapt.

*Jan Naaijkens, dorpsgezicht ‘Egluy in de Drome’, 1974.*

Vanaf de jaren zestig tekent hij uit liefhebberij tijdens vakanties in het buitenland dorps- en stadsgezichten. Hij gebruikt daarvoor verschillende technieken: pen, viltstift (fineliner) en krijt. Het zijn vlotte schetsjes, getekend met een trefzekere hand. Het is mooi dat met deze tentoonstelling nu ook het beeldend oeuvre van Jan Naaijkens openbaar wordt gemaakt. Bij de expositie verscheen ook een boekje met vooral veel illustraties, zodat dit werk nu ook blijvend voor het publiek toegankelijk blijft.

Prijs
Sinds 1982 is zijn naam verbonden aan de Jan Naaijkensprijs die Het Noordbrabants Genootschap met enige regelmaat uitreikt aan een persoon die een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van het culturele leven in Noord-Brabant. Sinds 2014 is de prijs gekoppeld aan het Apprentice Master project van Kunstpodium T in Tilburg en wordt de prijs uitgereikt aan een van de jonge Europese kunstenaars die aan dit project meedoen.