‘De 7 hoofdzonden’ in Gemeentemuseum Helmond opstapje naar hedendaagse kunst

Met de expositie ‘De 7 hoofdzonden: Jheronimus Bosch in de hedendaagse kunst’ toont het Gemeentemuseum Helmond dat de thematiek van de zeven hoofdzonden nog hoogst actueel is. De tentoonstelling geeft aan de hand van deze thematiek tekst en uitleg over eigentijdse kunst, maar plaatst deze ook in de context van de kunstgeschiedenis. 

door Irma van Bommel

Eerder, in 2010, besteedde het Gemeentemuseum Helmond met de expositie Works of Mercy aandacht aan de zeven deugden. In het kader van het Jeroen Boschjaar kiest het museum nu de zeven ondeugden, oftewel de zeven hoofdzonden, als uitgangspunt voor een expositie over hedendaagse kunst. Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) beeldde de zeven hoofdzonden onder andere af op het middenpaneel van het drieluik Het Laatste Oordeel (ca. 1504-1508). Het origineel bevindt zich in Gemäldegalerie der Akademie der bildenden Künste in Wenen. De hier getoonde replica is speciaal voor deze expositie gemaakt.

De zeven hoofdzonden, te weten ijdelheid, hebzucht, wellust, afgunst, gulzigheid, woede en luiheid, werden eeuwenlang door de kerk gezien als aardse verleidingen die het de mens moeilijk maken om in de hemel te komen. Jeroen Bosch beeldde op het middenpaneel mensen af die al op aarde worden gemarteld. Bij deze zondige mensen plaatste hij attributen die verwijzen naar bepaalde ondeugden. Het rechterpaneel verbeeldt de hel, het linkerpaneel het paradijs. De zonden zijn voor ons moeilijk als zodanig te herkennen en te onderscheiden, temeer omdat vaak meer dan een ondeugd wordt weergegeven.

Eerste melding
In de vierde eeuw werd voor het eerst melding gemaakt van de zeven hoofdzonden. In de zesde eeuw zijn ze, voor zover wij weten, voor het eerst opgeschreven door paus Gregorius I. Ze staan dus niet expliciet vermeld in de bijbel, hoewel in de bijbel wel talloze voorbeelden worden gegeven van mensen met slechte of goede eigenschappen. De hoofdzonden zijn eeuwenlang zowel in de beeldende kunst als in de literatuur gebruikt om mensen een spiegel voor te houden.

Denk aan Dante’s La Divina Commedia (begin 14^de eeuw). Wie zich op aarde misdraagt, wordt daar later op afgerekend. Jeroen Bosch leefde zich uit in het tonen van de zwakheden van de mens. Dat geldt ook voor tal van kunstenaars na hem. Immers het uitvergroten van zwakheden is visueel interessanter en leidt tot meer creatieve uitspattingen dan het tonen van deugdzaamheid.

De tentoonstelling geeft bij alle hoofdzonden uitleg over hoe deze vroeger werden uitgebeeld in de christelijke traditie en hoe ze in de hedendaagse kunst nog toepassing vinden. Zo zoemt een foto van Martin Parr in op hongerige snackbarbezoekers en staat daarmee symbool voor gulzigheid. Een installatie met melkkannen van Maria Roosen verwijst naar zowel gulzigheid als wellust. Een groot schilderij van Frans Franciscus behandelt het thema afgunst binnen een vriendengroep. IJdelheid of hoogmoed worden tegenwoordig wel in verband gebracht met botox, (face)lift en fotoshop. Tinkebell geeft met My Little Pony, waar een heus opgezet paard voor wordt gebruikt, commentaar op genetische manipulatie. Daarmee verwijst ze eveneens naar hoogmoed. Gé-Karel van der Sterren verwijst met een schilderij van een ingestort speculatiehuis naar hebzucht.

Naakt en begeerte
Wellust is altijd een goed excuus geweest om naakt en begeerte onverbloemd weer te geven. Waar dit thema vroeger in de christelijke kunst gekoppeld was aan de deugd van kuisheid wordt lust tegenwoordig gezien als een levensbehoefte, iets waar we recht op hebben. Hiervan zijn in de expositie meerdere voorbeelden te zien, onder andere een groot schilderij van Terry Rodgers, dat door de realistische stijl een gevoel van gêne oproept. Luiheid wordt tegenwoordig nog weinig in beeld gebracht. Hier wordt een werk getoond van Teun Hocks, waarin hijzelf figureert.

Woede is de laatste van de zeven hoofdzonden die hier wordt behandeld. Tegenwoordig wordt dit thema in de vorm van gewelddadige handelingen of de resultaten daarvan verbeeld. Maar vroeger, bijvoorbeeld in zeventiende-eeuwse genrevoorstellingen werden oorzaken verbeeld die tot woede konden leiden, zoals drankzucht en gokverslaving. Dit zijn weer uitingen van de zonde gulzigheid. In het midden van de tentoonstellingsruimte staat een beeld van Twan Janssen, een berg met zwarte materie. Zonder titel en uitleg zou je niet kunnen bevroeden wat het voorstelt. De titel is Jeanne. Een tekstbordje verklaart dat hier de restanten van de vijftiende-eeuwse heldin Jeanne d’Arc worden verbeeld, die door geweld – de brandstapel – om het leven is gebracht.

Hedendaagse figuratieve kunst spreekt niet altijd voor zich. De bezoeker heeft een opstapje nodig, tekst en uitleg, om te doorgronden wat de kunstenaar met het werk heeft bedoeld. Het Gemeentemuseum Helmond heeft daar met de expositie De 7 hoofdzonden: Jheronimus Bosch in de hedendaagse kunst op boeiende wijze wat van laten zien. En dat grotendeels met werken uit eigen collectie, aangevuld met enkele bruiklenen. Ook zijn de tentoonstellingsmakers erin geslaagd de getoonde hedendaagse kunst te verklaren vanuit de kunstgeschiedenis.

Jaap Drupsteen
Bijzonder is een fragment van vijftien minuten uit de film Het Grote Gebeuren van Jaap Drupsteen, een surreële interpretatie van de Dag des Oordeels, op oudjaar 1975 uitgezonden door de VPRO. De expositie eindigt met een korte film van Nicolas Provost, The Invader and the Origin of the World uit 2014. De film behandelt een hoogst actueel thema: vluchtelingen die aanspoelen op een strand waar vakantiegangers vertoeven. In tegenstelling tot de eeuwenlang opgelegde theologische moraal moet de mens nu zelf oordelen tussen goed en kwaad en daar naar handelen.

De 7 hoofdzonden: Jheronimus Bosch in de hedendaagse kunst
is nog t/m 28 augustus 2016 te zien in de Boscotondohal, Gemeentemuseum Helmond.

www.gemeentemuseumhelmond.nl 
www.bosch500.com

©Brabant Cultureel – februari 2016