Margot Vanderstraeten won met haar bestseller ‘Mazzel tov’ eerder dit jaar de E. du Perronprijs. Een gesprek met de Vlaamse auteur over joden in Antwerpen, de multiculturele samenleving, atheïsme, de latentehaat van Vlamingen tegen de Hollander, de schrijfkunst van Elsschot en het verdwijnen van rituelen in het dagelijks leven.
door Emmanuel Naaijkens
Het was Adriaan van Dis die Margot Vanderstraeten (Hasselt 1967) het laatste zetje gaf. Toen hij van haar hoorde dat ze in haar studententijd in een modern orthodox-joods gezin in Antwerpen had gewerkt, stimuleerde hij haar om haar ervaringen op papier te zetten. Dat resulteerde in 2017 in het boek Mazzel tov (‘het ga je goed’), waarin ze nauwgezet beschrijft hoe zij eind jaren tachtig deel uitmaakte van een joods gezin met vier puberkinderen die bijles nodig hadden. Ook tot haar eigen verrassing heeft dat boek een weg gevonden naar een grote schare lezers. Van Mazzel tov gingen tot nu toe bijna vijftigduizend exemplaren over de toonbank en het heeft de status van bestseller. Het boek is na één jaar al vertaald. In Polen werd het boek ook meteen een succes. In Duitsland, Frankrijk en Verenigd Koninkrijk en de VS verschijnen vertalingen in 2019 en begin 2020.
Buitenstaander
Ruim dertig jaar geleden was Vanderstraeten, die toen aan de Hogeschool Antwerpen een studie tot tolk Spaans volgde, op zoek naar een bijbaantje. Zo belandde ze bij de joodse familie die in Mazzel tov de fictieve naam Schneider heeft gekregen. Het boek gaat over (voor)oordelen, over respect voor mensen met een andere leefwijze, over begrip voor elkaars geschiedenis. Al bij de tweede ontmoeting met vader Schneider merkt de auteur dat ze op het verkeerde been is gezet. De heer des huizes heeft boeken van Willem Elsschot gelezen. Dat had ze niet verwacht in een orthodox-joods gezin waar dikke boeken in het Hebreeuws de boekenplank domineren.
Eerder dit jaar kreeg je in Tilburg voor Mazzel tov de E. du Perronprijs uitgereikt. Wat betekent zo’n prijs voor jou?
“Het is een prestigieuze prijs. Hij brengt niet veel geld op, maar het is mooi om op de lijst van winnaars te staan met Stefan Hertmans, Koen Peeters en Adriaan van Dis. Ik vind het echt een eer, ook omdat het bijna een antropologische prijs is,en omdat ik de geest van Du Perron kennelijk verder draag. Hij looft de auteur die in staat is om zonder oordelen en veroordelen een andere cultuur begrijpelijk te maken bij iemand die er weinig over afweet. En als dat met Mazzel tov gelukt is dan ben ik heel blij.”
In 2003 won Carl Friedman (pseudoniem van Carolina Klop) de prijs. Zij schreef Twee koffers vol, een roman die ook gaat over een jonge vrouw in een joods gezin.
“Ik heb alleen de film Left Luggage gezien die gebaseerd is op het boek. De enige overeenkomst is dat het bij Friedman om een joodse studente in een chassidisch gezin gaat. (Het chassidisme is een streng orthodoxe stroming in het jodendom. De leden zijn onder andere herkenbaar aan hun pijes– pijpenkrullen; red.) In Mazzel tov heb ik het leven van een modern-orthodox joods gezin beschreven vanuit iemand die niet gelooft. Dat maakt mij kritischer. Alleen in Nederland wordt mij gevraagd naar die vergelijking met het boek van Friedman, in Vlaanderen nooit.”
Suggestie
Carl Friedman wekte altijd de suggestie dat zij van joodse afkomst was. In 2005 onthulde het Algemeen Dagblad dat ze is geboren in een katholiek gezin in Eindhoven. Sindsdien zijn er van haar hand geen nieuwe boeken verschenen.
Vanderstraeten: “Waarom deed zij dat? Was het identificatie met de slachtoffers? Ik heb me nooit geïdentificeerd, ik ben buitenstaander gebleven. Er is mij zelfs door joodse mensen gevraagd, wat is je volgende stap, ga je je bekeren? Niets in mijn hoofd dat daaraan denkt, ik ben atheïst. Maar dan kun je nog wel respect voor iemands geloof opbrengen.”
Vanderstraeten liet het manuscript van Mazzel tov niet vooraf aan de familie lezen. Dan zou ze waarschijnlijk concessies hebben moeten doen en dat wilde ze niet. Als iets de geschiedenis van de joden tekent dan is het de holocaust. De auteur noemt die nergens expliciet, maar de pijn is wel voelbaar. “Er zijn niet veel joodse gezinnen waar daar openlijk over wordt gesproken, het trauma is te groot. Ik vind dat je daar delicaat mee om moet gaan. Er zat eens bij een lezing een Ruwandese vrouw in het publiek en die vertelde dat de mensen die de genocide in haar land overleefd hebben er ook het zwijgen toe doen. Pijn is universeel.”
Rituelen
Je groeide op in een katholiek gezin in de Belgisch Limburgse mijnstreek. Hoe kijk je daarop terug?
“Ik zat in de overgangsfase naar een seculiere samenleving. Mijn ouders gingen nog naar de mis omdat anderen dat ook deden, niet uit overtuiging. Ik heb de laatste jaren van mijn middelbare school ook op een katholieke kostschool doorgebracht. Als jonge volwassene was het voor mij zeer belangrijk om me vrij te vechten van dat geloof. Zelfbeschikking. De rede, het verstand, als leidraad voor het leven. Daar geloofde en geloof ik nogal in. Maar natuurlijk zie ik dat vele mensen, doordat het katholicisme verkruimeld is, in een diep gat van eenzaamheid vallen. Of je dat nu wilt of niet, mensen vinden en vonden in het geloof een manier om zich verbonden te voelen met de ander, om niet alleen te zijn, ergens bij te horen. De seculiere samenleving heeft dat gat nog niet gevuld. En dus is er een voelbaar gemis. Zoals rituelen. Het is, denk ik, voor velen moeilijk om atheïst te zijn en geen rituelen te hebben.”
Met het verdwijnen van de godsdienst en de daarmee samenhangende rituelen is volgens Vanderstraeten ook de gemeenschapszin afgebrokkeld. Ze maakt zich zorgen over de fragmentering van de samenleving, de polarisatie en de harde toon.
Is het aan het wegvallen van de sociale verbanden te wijten dat bij sommige mensen de remmen losgaan en zij alles en iedereen beschuldigen? Dat er niemand corrigeert?
“Natuurlijk, want een op een zouden die mensen dat nooit doen. Maar ik heb de laatste tijd in kringen vertoefd waar mensen uitspraken deden, over moslims of joden bijvoorbeeld, die vroeger lik op stuk gekregen zouden hebben. En nu haalt men de schouders op. Het is verbazingwekkend hoe snel de grenzen opgeschoven zijn. In Mazzel tov spreek ik over Zwarte Zondag, de dag dat het Vlaams Blok, nu Vlaams Belang, politiek doorbrak. En nu zijn we vijfentwintig jaar later en zijn vele van hun opvattingen, zij het subtieler, gemeengoed.”
Wat kun je er tegen doen, als schrijver?
“Ik probeer mijn eigen leven te leiden, een goed mens te zijn. Nee, niet door het schrijven van geëngageerde literatuur. Of toch, elke vorm van literatuur is engagement. Kies vandaag maar eens voor het geschreven woord, je moet al bijna een roeping hebben.”
Gemeenschap
De joden in Antwerpen vormen een hechte gemeenschap, schrijf je in je boek. Is dat voor jou een voorbeeld hoe het ook kan?
“Nee, voor mij is dat geen alternatief, ik ben niet gelovig. Maar ik denk wel dat er in onze samenleving een grote behoefte is aan het herstellen van het sociaal weefsel. Het aan elkaar knopen van wereldjes naast elkaar. Er is veel eenzaamheid ook, bij jong en oud. Maar hoe dat moet in een seculiere maatschappij? Ik zou het niet weten. Ik ben natuurlijk geen voorstander van een reveil van de godsdienst.”
Sinds de jaren tachtig is er in de joodse wijk bovendien veel veranderd, zegt Vanderstraeten. Door de toestroom van chassidische joden vormen de modern-orthodoxe joden zoals het gezin Schneider in Mazzel tov tegenwoordig een minderheid. De chassidische joden zijn een gesloten gemeenschap en houden zich zoveel mogelijk afzijdig van de omringende samenleving.
Je bent erg voor de multiculturele samenleving. Dat is beïnvloed door je jeugd. Je groeide op in de mijnstreek van Belgisch Limburg waar veel buitenlanders wonen.
“Ben ik erg voor de multiculturele samenleving? Ik vind haar een rijkdom, ja. Tegelijkertijd is ze een feit. Dus moeten we er het beste van maken. Ik zat op een mijnwerkersschool, mijn moeder gaf daar les. We gingen vanuit Zonhoven, een wit Vlaams dorp, letterlijk de brug over naar de school in Houthalen, een kilometer verderop. Daar zaten heel veel nationaliteiten, kinderen van vaders die in de mijnen werkten. Uit Griekenland, Spanje, Italië, Marokko, Turkije. Je deelde de schoolbanken met meisjes uit die culturen. Dan word je anders groot dan in een witte klas. Daar ben ik heel blij mee. In die tijd – jaren zeventig – werd er niet negatief gesproken over migranten. Er heerste nog optimisme. Maar later, met de sluiting van de mijnen en de werkloosheid onder jonge generaties, zijn ook daar vele steken gevallen.”
Identiteit
Orthodoxe joden onderscheiden zich door hun uiterlijk. Dat zie je ook bij moslims. Meisjes met hoofddoeken zag je twintig, dertig jaar geleden nauwelijks.
“Dat komt denk ik omdat men de eigen identiteit wil versterken. Men voelt de druk van buitenaf en wel zich meer en meer identificeren met waar men vandaan komt, of bij wie men hoort. We maken een rare tijd mee, alles draait om identiteit. Het gaat steeds minder om waarin we gelijk zijn, maar meer waarin we van elkaar verschillen. Dus met die hoofddoek onderscheidt een moslimmeisje zich van ons.”
Je zei tijdens een lezing in Houthalen dat het werk van Willem Elsschot jou erg aanspreekt. Waarom?
“Dat is om zijn sobere taal. Als je naar Mazzel tov kijkt, maar ook eerdere romans van mij zoals Mise en place, dan zit daar onmiskenbaar het stempel op van Elsschot. Dat ik ervan houd om heel weinig overbodig te zeggen. Dus die dingen die er staan, moeten er wel staan. In Elsschots boeken kun je niet schrappen, er staat geen woord te veel. Ik heb zelf helemaal niets met barok taalgebruik, dat zal ook de invloed van mijn journalistieke kant zijn.”
Fier
Zijn Vlamingen trots op hun taal? Je betwijfelt dat heel erg, bleek tijdens je lezing. Terwijl je in Nederland hoort: Vlamingen die zijn tenminste fier op hun taal.
“Vlamingen zijn in het algemeen niet expliciet trots op hun cultuur. Er is heel weinig chauvinisme bij ons. Als je aan een Vlaming vraagt ‘wat maakt jou Vlaams?’ Dat zal hij moeite hebben met zijn antwoord, hij zal zich niet snel identificeren met zijn taal.”
In Vlaanderen is taal een politiek wapen, zie de taalstrijd. Is dat geen uiting van zelfbewustheid?
“Ja, de taal is politiek beladen. Maar de gemiddelde Vlaming verwaarloost zijn taal. In de taalstrijd zoals bij Brussel gaat het erom dat het Frans niet mag overheersen, het gaat niet over het versterken van het Nederlands. Dat is niet de juiste motivatie.”
Hebben wij Nederlanders een verkeerd beeld van de Vlamingen?
“De Nederlanders weten heel weinig van de Vlamingen, maar dat is wederzijds. Mijn man is een Nederlander. Het gaat allemaal over grote clichés. ‘U spreekt zo mooi Belgisch’ zeggen Nederlanders tegen me. Alsof Belgisch bestaat! Het Nederlands is mijn taal. Maar ik zal nooit zeggen dat ik Vlaams spreek. Ik probeer algemeen Nederlands te hanteren, ook in mijn boeken, in mijn dialogen. Ik zal ook nooit ‘goesting’ schrijven, maar wel zeggen, dat dan weer wel.” Ze lacht, “It’s complicated .”
Dat vinden wij Nederlanders juist zo mooi sappig Vlaams.
“Maar dat is het betuttelende. ‘Zeg dat nog eens!’. Ik ben geen aapje dat een kunstje doet. Het is een vorm van intellectueel niet serieus nemen.”
Hollanderhaat
Zien Vlamingen nog op tegen Nederlanders, cijferen ze zichzelf weg?
“Er is nog altijd een latente Hollanderhaat in Vlaanderen, veel te groot naar mijn zin. Het is net zoals er jodenhaat is. Men ziet de Nederlanders niet graag komen. Lees het boek van Nederlandse auteur Marc Reugebrink maar eens, hij woont in Gent en heeft over dit thema een fraaie roman geschreven, Het Belgisch Huwelijk. Willem van Zadelhoff, een Nederlandse auteur die in Antwerpen woont, kan je veel over vertellen over het onderhuidse anti-Hollandse sentiment in Vlaanderen.”
Waar zit dat dan in?
“In onze geslotenheid, in verschil in cultuur, waarschijnlijk ook nog in het idee van de ‘onderdrukker’ en de ‘onderdrukte’. Collectief DNA, generatie na generatie doorgegeven? Wie zal het zeggen? Het is heel moeilijk om uit te leggen. De gemiddelde Vlaming is ook verbaal niet ad rem genoeg en is dus bang voor de Nederlander om opnieuw gedomineerd te worden. Het gaat over veel onbewuste psychologische processen.”
Palestijnen
Wie zich zoals Vanderstraeten verbonden voelt met het Jodendom ontkomt niet aan de vraag wat ze van de situatie van Israël en de Palestijnen vindt. “Het is zo complex, het is niet het een of het ander. In Israël zelf zijn de onderlinge verschillen ook groot. Kijk maar eens naar de gespannen verhouding tussen, zoals ze dat noemen, de fundamentalisten enerzijds en liberale en seculiere joden anderzijds. Hét Jodendom bestaat niet. Maar ik ben uitermate somber over het Midden-Oosten, ik zie geen oplossing.”
Ze ervaart wel een diepe angst bij joden, waar ook ter wereld. De joodse wijk in Antwerpen wordt extra bewaakt, er zijn allerlei maatregelen genomen om aanslagen te voorkomen. “De recente aanslag op een synagoge in Pittsburgh was voor veel joden een schok. Niet alleen vanwege de persoonlijke drama’s maar omdat die het algemene veiligheidsgevoel van de joodse gemeenschap aantasten. Tot nu toe waren de aanslagen allemaal in West-Europa. In de VS waande men zich algemeen veilig. Maar ook Israël zelf is niet veilig, is het gevoel. Ik schrijf in mijn boek dat geen enkele jood in België een verlopen paspoort heeft, want er kan altijd een moment zijn dat ze halsoverkop uit het land moeten vertrekken. Want zoals sommigen zeggen: of het land een vluchtheuvel is of een valkuil weten we nog altijd niet. Dat geldt ook voor joden die buiten Israël wonen.”
Margot Vanderstraeten, Mazzel tov. Amsterdam: Atlas Contact 2017,
336 pp., ISBN 978-90-450-3385-3, pb. € 19,99.
www.atlascontact.nl
In het buitenland publiceert Vanderstraeten onder de naam J.S. Margot, omdat haar achternaam voor al te veel spelfouten en uitspraakkronkels zorgt.
De reportagefoto’s in dit verhaal zijn afkomstig uit het boek ‘SHTETL’ van fotograaf Dan Zollmann.
© Brabant Cultureel 2018