BredaPhoto 2018 brengt een ode aan de wetenschap

Op 5 september 2018 gaat de achtste editie van het internationale fotofestival BredaPhoto van start. Ditmaal staat de relatie van de mens met wetenschap en technologie centraal. Een van de interessantste bijdragen, ‘Universe’, komt van de Waalrese fotograaf Jos Jansen. Joep Eijkens sprak met hem.

door Joep Eijkens

De internationale fotomanifestatie Noorderlicht heeft zich het afgelopen decennium nadrukkelijk bezig gehouden met technologische, politieke en wetenschappelijke ontwikkelingen en toekomstvisies. Na het wel heel brede thema You begeeft nu ook de achtste editie van BredaPhoto zich op dit boeiende terrein. To Infinity and Beyond luidt het thema van het internationale fotofestival dat van 5 september tot en met 21 oktober 2019 plaatsvindt op vijftien locaties in de stad. Daaronder Belcrum Beach, de Koepelgevangenis en The Infinity Path, een speciaal voor deze gelegenheid gebouwd, tijdelijk openluchtmuseum in het Chassépark, ontworpen door het internationale architectenbureau MVRDV.

Pandora
‘BredaPhoto wil weten wat de impact is van de almaar voortrazende wetenschap’, zo schrijven de organisatoren over het festivalthema. ‘Brengt die louter vooruitgang? Of openen we een doos van Pandora vol met nare verrassingen? Fotografie is een uniek medium om in beeld te brengen hoe technologische vooruitgang onze wereld ingrijpend verandert’. In totaal doen 58 fotografen mee, voornamelijk uit het buitenland. Dat is met inbegrip van dertien studenten van acht fotoacademies in Nederland, België, Duitsland, Hongarije en Tsjechië. Zij deden mee aan het prijzenswaardige Internationale Talenten Programma en werden geselecteerd om een project te maken rond het festivalthema. Daarnaast zijn acht pas afgestudeerde en opkomende talenten geselecteerd – ‘residentie-studenten’ – die de eerste zes weken van het festival gezamenlijk aan een project werken dat in de laatste week tentoongesteld zal worden.

Eén van de interessantste exposanten van BredaPhoto 2018 is de Waalrese fotograaf Jos Jansen. Zijn installatie Universe – Facts in the post-truth era behoort wat mij betreft tot de hoogtepunten van BredaPhoto 2018. Daarbij past wel de aantekening dat ik van de meeste deelnemende fotografen op het moment van schrijven alleen over beperkt persmateriaal beschik, terwijl ik daarentegen van Universe het grootste deel al gezien heb. Bovendien heb ik ruim kennis kunnen nemen van het recent verschenen gelijkgetitelde fotoboek, waaruit het geëxposeerde werk afkomstig is.

Psycholoog
Jansen (Nijmegen 1950) studeerde psychologie en was ook lange tijd werkzaam als psycholoog, eerst bij de gemeente Rotterdam, later bij Philips. Tot tien jaar geleden toen hij zijn baan vaarwel zei en zich helemaal ging wijden aan de fotografie. “Fotografie en film zijn al vanaf mijn tiende mijn passie geweest”, vertelt hij een week voor de opening in een zaal van Botanique, het voormalige Breda’s Museum waar zijn tentoonstelling ingericht is. “Ik had altijd wel wat dingen gedaan naast mijn baan maar wilde er nu echt iets mee gaan doen.” Hij ging naar academie St. Joost en werd ‘wonderwel’ aangenomen voor de afdeling documentaire fotografie en film. “Voor mij betekende de academie aanvankelijk vooral afleren. Technisch was ik al goed, misschien wel te goed. Nu leerde ik dat je met onvolmaakte beelden vaak beter kunt communiceren dan met volmaakte.”

In het derde jaar moest hij een scriptie maken met als vertrekpunt: Alles is al eens gefotografeerd en gefilmd, wat zou jij toe willen voegen aan wat al bestaat? Jansen: “Al vanaf het eerste jaar op de academie had ik de gewoonte om elke dag een artikel uit de Volkskrant te knippen dat me op een of andere manier trof en dat in een schoenendoos te doen. Toen ik met die scriptie moest beginnen heb ik al die krantenstukjes op tafel gelegd en verdeeld in een stuk of vier, vijf clusters. De grootste cluster bleek te gaan over de relatie die mensen hebben met technologie, wetenschap en ook de natuur. Ik dacht: interessant – technologie had ik altijd al spannend gevonden. Dus met dat gegeven ben ik verder gegaan.”

“Het eerste wat ik maakte was een remake van het fotoboek NatLab van Ed van der Elsken. Ik koos daarbij voor het deel van het Philips Natlab dat in die tijd net van Philips was losgemaakt en naar NXP was gegaan, de naam van de zelfstandig gemaakte Philips chipsdivisie, ook in Eindhoven. Ik heb hen gevraagd om daar drie maanden rond te mogen lopen, maar dat werden er zes. Het resulteerde in mijn eerste fotoboek Connected Creativity – over het dagelijks leven in zo’n NatLab (Natuurkunde Laboratorium; red.), over de mensen die er werken en over hun werkomgeving.” Jansen gaf het boek in eigen beheer uit in een oplage van vijfhonderd exemplaren. Het grootste deel daarvan werd als cadeau aangeboden aan het personeel van het lab.

Nanoniveau
Voor zijn afstudeerproject richtte Jansen zich een jaar lang op de High Tech Campus Eindhoven, in 2011 door het Amerikaanse Intelligent Community Forum uitgeroepen tot ‘de slimste vierkante kilometer ter wereld’. “Ik heb daar onder meer ontdekt dat in de technische wetenschappen drie gegevens een rol spelen: alles wordt kleiner, complexer en abstracter. Mijn afstudeerboek is een reis geworden van de vierkante kilometer naar het allerkleinste, het nanoniveau.”

Het werd meer dan een afstudeerboek. De Bredase vormgever en uitgever Rob van Hoesel van The Eriskay Connection wist er een handelseditie van te maken met een mooie titel: Entering the Black Box. Dat fotoboek trok ook de aandacht van de provincie Noord-Holland. Jansen: “Ze vroegen me om met een voorstel te komen voor een boek over Seed Valley, een stuk Noord-Holland waar zaadveredeling plaatsvindt. Ik heb daar een jaar lang rondgelopen en gefotografeerd en dat is het boek Seeds geworden. Bas Haring heeft er op mijn verzoek een essay voor geschreven over de relatie natuurlijk/onnatuurlijk.” De Volkskrant riep Seeds uit tot een van de mooiste fotoboeken van 2014 en datzelfde jaar werd het boek ook onderwerp van een expositie op BredaPhoto.

In 2015 volgde wat Jansen noemt ‘een tussendoorboek’. “Ik wilde eens iets maken zonder opdracht van een ander. Iets waarin het niet moest gaan over de mens als maker van technologie, maar over de mens als gebruiker.” Daartoe richtte hij zijn camera op iets wat misschien nog nooit iemand voor hem gefotografeerd had: de vingerafdrukken en vegen die na gebruik achterblijven op het beeldscherm van smartphone of i-pad. Battlefields luidt de titel van het resulterende, prachtig uitgegeven en vormgegeven fotoboek. Jansen heeft het over het ‘slachtveld, de sporen die wij achterlaten van onze verslaving’. Maar ook zonder die uitleg, feitelijk zonder enige nadere toelichting, zijn het gewoon intrigerende, grafiekachtige foto’s die mij doen denken aan rotstekeningen en aan primitieve mensen uit de prehistorie. Jansen: “Een Engelse professor had het over hiërogliefen en daguerreotypieën. Op het internationale fotofestival van Arles is het boek trouwens in 2016 genomineerd voor de Prix du Livre.”

Fundamenteel
Datzelfde jaar kreeg Jos Jansen van het Amsterdams Fonds voor de Kunst een opdracht die uiteindelijk leidde tot zijn Universe-project. Het onderwerp: fundamentele wetenschap zoals die beoefend wordt door duizenden specialisten en studenten in het Amsterdam Science Park. “Weten om het weten, daar draait het om bij fundamentele wetenschap”, zegt de fotograaf. The Usefullness of Useless Knowledge van A. Flexner uit 1939 was één van zijn inspiratiebronnen.

“Op Science Park ben ik gaan bekijken wat de belangrijkste lijnen van onderzoek zijn van de diverse onderzoeksinstituten die daar zitten”, vertelt hij. “Dat betekende: proberen te volgen waarmee zij bezig zijn – en hoe dat te visualiseren. Ik heb daar alles bij elkaar anderhalf jaar rondgelopen. Tussendoor heb ik een half jaar lang Ben Feringa gevolgd, de winnaar van de Nobelprijs voor scheikunde in 2016. Ik deed dat in opdracht van fotomanifestatie Noorderlicht en heb daar in 2017 de betreffende serie geëxposeerd.”

Bij zijn project over fundamenteel onderzoek gebruikte Jansen niet alleen eigen foto’s die hij bijvoorbeeld maakte in laboratoria en andere, soms uiterst chaotisch uitziende onderzoeksruimten. Hij maakte ook dankbaar gebruik van door wetenschappers zelf geproduceerd materiaal, zowel foto’s als data visualisaties ( grafieken en andere middelen om gegevens inzichtelijk te maken). Dat resulteerde in een prachtige mix van beelden. Universe, zowel het boek als de installatie, laat je als het ware reizen door een wonderlijke wereld die nu eens raadselachtig en vreemd dan weer van een grote schoonheid is.

Videoloops
Bij de installatie – op het moment van gesprek nog niet helemaal klaar – zal die mix misschien nog sterker werken dan in het boek, want het is de bedoeling dat straks de hele tentoonstellingszaal in duisternis gehuld is, zodat alleen de door spotlights beschenen foto’s te zien zijn, alsook de twee videoloops die Jansen maakte. Geheimzinnig doet het door een onbekende gemaakt filmpje aan van een minuscuul organisme dat steeds schoksgewijs van positie verandert.

De ondertitel van installatie en boek luidt ‘Facts in the post-truth era’. “ Ik beschouw mijn boek als een ode aan de wetenschap in een tijd dat er bizarre dingen aan de hand zijn. Het snelle voortschrijden van de fundamentele wetenschap en van de wetenschap in het algemeen staat in schril contrast met het feit dat in de politiek wetenschappelijke feiten gewoonweg ontkend worden. Denk bijvoorbeeld aan Trump, die zomaar uit het wereldwijde klimaatverdrag stapt, en denk aan het recente nieuws over twee Italiaanse ministers die het vaccineren tegen ziektes willen ontmoedigen. Maar het staat ook op gespannen voet met wat er op de sociale media gebeurt. Hier wordt wetenschap afgedaan als ‘ook maar een mening’. Behoorlijk eng. En het wordt alleen maar erger.”

We bekijken nog even zijn boek en ook de foto’s aan de wand van de tentoonstellingszaal. Het verrast om Jansen te horen vertellen dat hij niet met een technische camera werkt, maar met de relatief eenvoudige Nikon D800 en met zijn Iphone. Opvallend is ook dat hij de kleuren in sommige kleurenfoto’s dusdanig getemperd heeft dat ze op bleke zwart-wit foto’s lijken met hier en daar een kleuraccent. “Het hoort bij de beeldtaal die ik toe wil passen”, zegt hij. “Ik vind het mooi om het mijn wereld te laten worden. Het werk zweeft tussen documentaire en autonome fotografie in.”

Dan valt mijn oog op een vreemd cirkelvormig beeld, geen foto maar eerder een soort tekening of grafische afbeelding. Het blijkt een datavisualisatie te zijn van complexe criminele netwerken in Noord-Brabant. En met deze wetenschap in het achterhoofd ziet het er nog griezeliger uit.

Foto boven:Het buisje bevat een borstklier-sample van een vrouwtjesmuis. De klieren worden gebruikt voor onderzoek naar het ontstaan en de groei van tumoren; (UvA). Foto Jos Jansen.

Jos Jansen, Universe. Facts in the post-truth era. Met een introductie van prof. dr. Robbert Dijkgraaf. Beeldredactie Jos Jansen en Rob van Hoesel. Boekontwerp Rob van Hoesel. Breda: The Eriskay Connection 2018, 160 pp., ISBN 978-94-92051-36-3, pb., € 40,00.

Voor het programma van BredaPhoto, zie: www.bredaphoto.nl

 

 

© Brabant Cultureel 2018