Spelend leren over Jeroen Bosch

Het Zeven Zondenspel draait om de strijd tussen goed en kwaad. Ontwerper en bedenker Birgitta Hermans uit Engelen nam het drieluik De Tuin der Lusten van Jeroen Bosch als uitgangspunt voor een kunstzinnig en educatief bordspel. Dat sluit aan bij het komende Jeroen Boschjaar waarmee in 2016 de vijfhonderdste sterfdag van de schilder wordt herdacht.

door Joep Trommelen

IJdelheid, gulzigheid, hebzucht, luiheid, lust, woede en jaloezie. dat zijn de zeven hoofdzonden. Die hebben in het spel dat Birgitta Hermans ontwierp allemaal hun eigen ‘wereld’ waar de spelers – maximaal zeven – zich met hun pion doorheen moeten werken door dobbelstenen te gooien en de hen toebedeelde opdracht uit te voeren. De pionnen zijn figuren uit het schilderij dat in het Prado in Madrid hangt en horen elk bij een andere zonde. Verder vermeldt de doos dat het spel ongeveer zeventig minuten duurt en geschikt is voor spelers van 7 tot 107 jaar. En: wie met de dobbelstenen een zeven gooit, krijgt extra voordeel.

Biechtspel
Er is ook een draaischijf waarmee de spelers zonden- en deugdenkaarten kunnen trekken. Die kunnen tegenstanders aftroeven of de spelers voordeel bezorgen. Die draaischijf – een mini rad van fortuin – is straks ook apart te koop. Naast de zeven hoofdzonden staan er ook zeven deugden op: gulheid, tolerantie, kuisheid, matigheid, ijver, bescheidenheid en zachtaardigheid. De schijf is los te gebruiken als een ‘biechtspel’. Spelers kunnen bijvoorbeeld afspreken elkaar te vertellen wanneer ze zich voor het laatst schuldig hebben gemaakt aan de door de draaischijf gekozen zonde of deugd. Met de ‘biecht’ leer je elkaar op een bijzondere manier beter kennen.

En dan is er nog een derde product: de Jheroquiz. Dat is een Triviant-achtige set kaarten met vragen over de schilder en de tijd waarin hij leefde. De quiz is apart te spelen maar ook als uitbreiding van het bordspel te gebruiken. Hermans: ‘Die quiz zat eerst in het prototype van het spel, maar al spelend ontdekte ik dat de quiz de dynamiek van het spel vertraagde. Toen heb ik besloten de quiz er uit te halen en apart op de markt te brengen. Hij is ook prima geschikt voor scholen, om spelenderwijs te leren over Jeroen Bosch en zijn tijd.’

Symboliek
Hermans heeft lang gewerkt als vormgeefster bij onder andere het Brabants Dagblad en de Persdienst. Daar is zij afgelopen zomer mee gestopt. ‘Ik wilde al heel lang iets maken wat echt van mezelf was, net zoals sommige mensen graag een boek willen schrijven. En dat helemaal op mijn eigen manier vormgeven. Na verschillende brainstormbijeenkomsten is het uiteindelijk dit spel geworden. Ik hou mijn hele leven al van spellen, van de ouderwetse gezelligheid die daarbij hoort. Het verbaasde me dat grote Nederlandse kunstenaars als Rembrandt, Van Gogh en Bosch daar nooit voor gebruikt zijn.’

De Tuin der Lusten is een schilderij vol symboliek en verhalen die prima te vertalen zijn in een spel, legt ze uit. Toen ze de knoop doorgehakt had en het spel ging maken, is ze veel boeken gaan lezen over Jeroen Bosch. ‘Hij was een diep religieus man die echter wel kritiek had op de geestelijkheid van zijn tijd. In de Tuin der Lusten is een non bijvoorbeeld afgebeeld als een varken! Hij was erg bezig met het kwaad in de wereld, de zonden, de duivel. Daar wilde hij de wereld voor waarschuwen. Hij vond zó veel dingen duivels en slecht, dat ik me op een gegeven moment wel ben gaan afvragen hoe ik daar in hemelsnaam nog een gezellig familiespel van kon maken, haha!’

Dat loste ze op door er naast zonden ook deugden in te betrekken. ‘De keuze van Bosch voor de zonden zegt ook veel over zijn tijd. Sommigen zonden zijn voor mensen die nu leven juist deugden, en ook over de deugden in het spel kun je wellicht twisten. De strijd tussen zonden en deugden zit ingebakken in onze christelijke cultuur, dat maakt Bosch ook tot belangrijk cultureel erfgoed. Je kunt je leven niet leiden zonder zonden te begaan. Daar begint het spel ook mee: je krijgt de zeven hoofdzonden als speler meteen in handen. Daar speel je mee. De deugden zijn meer op de achtergrond aanwezig. Om zonden mee af te troeven, als je er tenminste in slaagt ze te winnen. De zonden heb je sowieso, die zijn aangeboren. De deugden moet je verdienen. Heel christelijk eigenlijk, volgens het christendom is de mensheid belast met de erfzonde sinds de zondeval van Adam en Eva in het Paradijs.’

Interpreteren

Hermans heeft het spel voorgelegd aan historicus en Bosch-kenner Thomas Vriens. ‘Ik wilde voorkomen dat ik dingen verkeerd zou interpreteren, dat ze niet zouden kloppen met wat Bosch bedoelde. Gelukkig bleek ik nergens de fout in te zijn gegaan.’ En ook voor de vragen voor de kennisquiz heeft ze Vriens geraadpleegd.

De symbolen die Bosch gebruikte, hebben tegenwoordig soms een andere betekenis, dus moet je oppassen hoe je ze uitlegt. Ze geeft een voorbeeld. ‘De uil staat in het spel voor ‘lust’. De uil was in de tijd van Jeroen Bosch een onheilsbrenger, een dier van de nacht, de grote verleider. En in onze tijd staat de uil juist voor wijsheid.’

In de loop der jaren probeerde ze prototypen van het spel uit met mensen in haar omgeving. ‘Ik geloof dat er vijf prototypen geweest zijn. Volgens mij zijn we er uiteindelijk in geslaagd een spannend, dynamisch en leerzaam spel te maken. Het grootste compliment dat ik al een aantal keren heb mogen ontvangen, is dat mensen gelijk een tweede potje willen spelen, revanche willen.’

Hermans wilde niet voortborduren op een al bestaand spel, maar echt iets nieuws maken. ‘Dat is ingewikkeld. Maar ik heb me er totaal op gefocust en het heeft me menig skate-rondje gekost om al skatend en nadenkend problemen op te lossen of knopen door te hakken zodat ik verder kon. Ik ben een dieseltje. Als ik eenmaal ergens mijn zinnen op gezet heb, ga ik door.’

Zakelijk
Het ontwerpen van een bordspel is een creatief proces. Maar wie een spel wil uitbrengen, krijgt ook te maken met de zakelijke kant van dat verhaal. Hoe krijg je het spel op de markt? Hermans: ‘Dat was voor mij een compleet nieuwe wereld. Ik heb in eerste instantie een tussenpersoon gezocht die contacten legde met een fabrikant in China. Dat ging allemaal erg traag en moeizaam. Het dreigde allemaal veel te lang te duren. Bovendien had ik zo mijn twijfels bij de kwaliteit die zo’n Chinese fabriek kan leveren. Het zou niet de eerste keer zijn dat Chinees speelgoed niet aan onze eisen voldoet. En ik ontdekte dat ik die zakelijke kant net zo goed zelf kon regelen. Toen heb ik besloten met een Nederlandse fabrikant in zee te gaan. Het Zeven Zondenspel is echt honderd procent Dutch Made, door Spezet in Winschoten.’

Ze financiert het project grotendeels uit eigen zak. Daarnaast zijn er twee of drie investeerders die er brood in zien. De stichting Bosch 500 is de koepel waaronder in 2016 de meeste aan Jeroen Bosch gerelateerde activiteiten plaatsvinden. ‘Maar het bordspel is zó eigen, dat ik dat zonder hun medewerking uitbreng. Alles wat onder Bosch 500 gebeurt, heeft bijvoorbeeld een eigen huisstijl, en dat wilde ik niet, dit was mijn ding. Maar voor de Jheroquiz werken we wel samen. Die neemt Bosch 500 mee in de merchandise. Het bordspel komt wel ook gewoon in museumshops en te liggen.’

Hermans gaat de komende tijd flink de boer op. ‘Naar de betere boekhandels bijvoorbeeld. Het spel heeft een eigen website en een Facebookpagina. Er worden er drieduizend van gemaakt. Ik ben optimistisch over de verkoop. Bordspellen zitten in de lift. In Nederland bestaan al een paar winkels die alleen maar bordspellen verkopen.’

www.zevenzondenspel.nl

Het Zeven Zondenspel krijgt als adviesprijs tussen de 45 en 48 euro. De Jheroquiz kost € 15,00.

©Brabant Cultureel – december 2015