De Zeeuws-Brabantse componist Daan Manneke vierde 7 november 2024 zijn vijfentachtigste verjaardag. Ter gelegenheid daarvan verscheen een nieuw boek met de voor Manneke kenmerkende titel ‘Archipel’. Dat de componist zijn kroonjaren markeert met een boek is minder verbazingwekkend dan het lijkt.
door Camiel Hamans
Een verjaardag zonder cadeautjes is als zuurkool zonder worst. Een kunstenaarsverjaardag, zeker als het een kroonjaar betreft, vraagt zelfs om meer dan een welgevulde cadeautafel. Een lintje, een expositie of een concert. Daan Manneke, de Zeeuws-Bredase componist, heeft een voorkeur voor het woord. Misschien klinkt dit vreemd voor iemand die in muziek leeft, maar gezien Mannekes orthodox protestantse achtergrond verbaast het niet. Daarom dat zijn lustra in druk zijn geboekstaafd.
Toen Daan Manneke (Kruiningen 1939) zestig werd, publiceerden zijn vrienden een ‘liber amicorum’ met de titel Daan Manneke 60 en door uitgever Hein van Kemenade prachtig verzorgd uitgegeven. Tien jaar later verscheen bij dezelfde uitgever Daan Manneke, componist van de ruimte met twaalf beschouwingen van vak- en kunstgenoten die Mannekes werk analyseerden. Voor Mannekes vijfentachtigste verjaardag, afgelopen 7 november, heeft Van Kemenade het opnieuw aangedurfd een boek over Manneke op de markt te brengen: Archipel, een memoir. Hebben we vijfentwintig jaar geleden Mannekes vrienden aan het woord gezien, tien jaar later gevolgd door zijn collega’s, nu verzorgt Daan zelf de hommage.
Liefdevol over zijn vier belangrijkste docenten
Gelukkig beseft de jubilaris dat je voor een geslaagd feest anderen in de vreugde moet laten delen. Dat doet hij ruimschoots. Het eerste deel van Archipel is een omwerking van een eerdere publicatie uit 2013, mijn leermeesters. Hierin beschrijft Manneke liefdevol zijn vier belangrijkste docenten. Beginnend met de Zeeuwse handelaar in muziekinstrumenten en zilver- en goudwerk Johannes Harthoorn die, hoewel al ver over de zeventig op zijn fiets de Bevelandse dorpen afging en de kinderen van de meer bemiddelden leerde hoe het harmonium te bespelen.
De volgende was de Goese organist en muziekuitgever Adriaan Kousemaker, die niet alleen Mannekes jeugdwerk uitgaf, maar hem ook klaarstoomde voor het staatsexamen piano waardoor Daan tot de teleurstelling van zijn vader besloot niet in diens voetsporen te treden en ondanks zijn opleiding aan een landbouwschool niet koos voor een toekomst als herenboer-beheerder van het familiebedrijf. Met steun van zijn moeder, die Daans geheime muziekambities altijd had gesteund, koos hij voor een onzeker beroep in de muziek.
Ondanks het feit dat de grote Vlaamse organist Kamiel D’Hooghe in Manneke een succesvol organist zag en hem daarom graag verder had opgeleid, richtte Manneke zich meer op het componeren. Hij trok naar Tilburg, waar hij les kreeg van zijn derde leermeester, de oudtestamentisch uitziende en Frans georiënteerde Jan van Dijk. Zijn opleiding voltooide hij in Amsterdam bij de nog ‘Fransere’ Ton de Leeuw, een eigenzinnig componist die veel aandacht had voor niet westerse muziek. De Leeuw en Manneke bleven niet lang leraar en leerling, maar werden zozeer vrienden dat De Leeuw een deel van zijn doceertaken na diens afstuderen in 1972 overdroeg aan Daan Manneke. In 1986 volgde hij hem op als hoofdvakdocent compositie.
Het concept Archipel
De Leeuws ideeën over veranderingen en constanten – een ronddraaiend kristal dat hetzelfde blijft, maar toch steeds andere lichtstralen reflecteert, of een rivier die voortdurend van vorm, kleur en reflectie verandert, maar toch altijd dezelfde rivier blijft – hebben Mannekes denken zo zeer beïnvloed dat hij het concept Archipel ontwikkelde, een geheel van losstaande elementen die toch een gezamenlijke band hebben. Vandaar dat Daan Manneke negen van zijn werken tooide met de titel Archipel en ook dit boek zo noemde.
De Leeuw was weer een leerling van Olivier Messiaen en als zodanig kunnen we Manneke wellicht een kleinzoon van Messiaen noemen, hoezeer hun werk ook verschilt. Manneke, die een enkele les bij de Parijse maître gevolgd heeft, ziet die afstammingsrelatie ook. Dat blijkt uit een paginalange, in 2021 geschreven, brief aan Messiaen – die toen overigens al bijna dertig jaar dood was – die in Archipel is opgenomen.
Een caleidoscopisch geheel
In het vervolg van het boek komen losse stukjes voor, herinneringen, verslagen van gemaakte of gedroomde wandelingen, een dieptebeschrijving van Cappella Breda, het koor dat Manneke in 1976 in zijn woonplaats oprichtte, dat veertig jaar lang zijn instrument was en waarmee hij veel van zijn vocale composities zelf vorm gaf en uitvoerde. Herinneringen ook aan zijn Amsterdamse compositiestudenten, laudatio’s van het Zeeuwse landschap of meer nog muzieklandschap en een beschrijving van zijn grote pianowerk ‘Grote Archipel’, een caleidoscopisch geheel van vierentwintig autonome composities bijeengebracht in zes delen.
Elk van die stukjes staat op zichzelf, zoals een eilandje of zandplaat in een archipel, maar ondervindt ook de invloed van omliggende delen, verandert van vorm door omringende stromingen en reageert op de omgeving. Mannekes Zeeuwse achtergrond speelt vanzelfsprekend een rol bij zijn keuze voor het archipelbeeld, maar ‘Grote Archipel’ noch een van zijn andere Archipeluitgaven moet worden gezien als een illustratie van het Zeeuwse landschap of de Zeeuwse strijd tegen het water, zoals hij nadrukkelijk aangeeft.
Grote Archipel ging in 2018 in Middelburg in première en het werd uitgevoerd door zes pianisten. Elk nam een van de omvangrijke delen voor zijn rekening. Aan deze zes vrienden-collega’s wijdt Manneke tot slot van zijn boek dankbare, maar vooral bewonderende woorden.
Een knipoog ontbreekt
Dat maakt deze verzameling stukken ietwat eentonig: Zijn docenten bewondert Manneke; zijn leerlingen blijken, voor zover genoemd, allen talentvol en veelbelovend en degenen die al naam hebben gemaakt, zijn terecht succesvol; en zijn uitvoerders zijn allen hoogst begaafd en de besten voor dit werk. Jammer dat in deze bundel een knipoog ontbreekt, zoals die wel voorkomt in de huldebundel van 1999 waarin de Tilburgse componist Anthony Fiumara met enige goedmoedige spot de wierrookgeur relativeerde met zijn bijdrage ‘Bij Daans heiligverklaring op zijn 600e verjaardag in 2599 te Rome’.
Iets van dat relativeringsvermogen zou de indruk hebben kunnen wegnemen dat deze uitgave toch vooral de bedoeling heeft om duidelijk te maken dat wie tussen gouden daken loopt, zelf iets van de schittering meekrijgt.
Daan Manneke, Archipel, een memoir. Lewedorp: Van Kemenade 2024, 175 pp., ISBN 9789071376771, pb., € 20,00.
Foto voorpagina: door Brabant Cultureel bewerkte portretfoto van Daan Manneke door Tessa Posthuma-de Boer
Meer over Daan Manneke op Brabant Cultureel en in Brabant Cultureel Archief
© Brabant Cultureel 2024