door JACE van de Ven •
“Over welk cultureel onderwerp zou jij het willen hebben?” vroeg mijn oud-collega Petra Spaninks, nadat zij geheel eigenhandig bepaald had dat ik een praatje van een minuut of tien zou moeten houden tijdens Kunstsafari Hilvarenbeek. Aan dat evenement, in het weekend van 21 en 22 september 2024, doen veertig beeldend kunstenaars uit de zes kernen van de gemeente Hilvarenbeek mee, professionals en amateurs. Het is meer dan een atelierroute, omdat het publiek er ook bij workshops kan binnenlopen, bij verhalenvertellers, bij zangers, bij instrumentalisten die zitten te musiceren of bij figuren die een prevelementje over kunst houden.
“Over de vrouw in de kunst door de eeuwen heen”, sprak ik gewichtig. Ik hoorde het mezelf zeggen en verbaasde me over mijn keuze. Misschien kwam het omdat ik onlangs geschreven had over de vergeten componiste Louise Bertin, over de Brönte-sisters en ook over wielrensters in de jaren zestig die van zichzelf zeiden dat ze net als de mannen het recht hadden om wedstrijden op de fiets te houden, maar dat een meisje natuurlijk nooit een Ronde van Frankrijk of iets dergelijks zou kunnen rijden. Dat het bepaald anders is, hebben we onlangs kunnen zien met de strijd tussen Demi Vollering en Kasia Niewiadoma op de flanken van de Glandon en de Alpe d’Huez.
Waarom een vrouw zelf – in dit geval de wielrenster Anneke van Doesburg – dit dan toch zei, is een voorbeeld van een leerstuk uit de psychologie, ‘the selffulfilling prophecy’. Eenvoudig gezegd komt het erop neer dat iemand zich gaat gedragen naar wat men over hem of haar beweert. In de criminologie bijvoorbeeld: als je maar lang genoeg zegt dat bepaalde bevolkingsgroepen diefachtig zijn, zullen zij dat worden ook.
Een prevelementje in Hilvarenbeek
Zo is het ook de vrouw in de kunst vergaan. Die zou aan haar niet besteed zijn geweest. Laat ik als voorbereiding op mijn prevelementje in Hilvarenbeek daar maar eens even over nadenken. Werd de inbreng van de vrouw op velerlei gebied in oertijden waarschijnlijk gelijk aan dat van de man geacht, na de steentijd is zij stelselmatig verder achtergesteld. Mede de bijbel en het christendom en het ontstaan van centraal gezag, gekoppeld aan politiek bewustzijn en bureaucratie zijn daar waarschijnlijk debet aan. En nog duizend dingen meer.
Vorig jaar las ik met enige moeite – je kunt het niet anders dan heel aandachtig lezen – het omstreden boek Het begin van alles van David Graeber en David Wengrow, een aanrader. Even iets daaruit: ‘In plaats van een soort mannelijk genie die zijn eenzame visie realiseert, was innovatie in neolithische samenlevingen gebaseerd op een collectieve kern van kennis die zich door de eeuwen heen opeen heeft gestapeld, hoofdzakelijk door vrouwen, in een eindeloze reeks van kennelijk bescheiden maar in feite enorm belangrijke ontdekkingen.’
Gebruik van gist in brood
Ze geven een mooi voorbeeld: ‘Elke dag profiteren we tijdens het ontbijt waarschijnlijk van wel tien dergelijke prehistorische uitvindingen. Wie was de eerste die uitvond dat je brood kon laten rijzen door een micro-organisme toe te voegen dat we kennen als gist? We hebben geen idee, maar we kunnen er vrijwel zeker van zijn dat ze een vrouw was, en dat ze vandaag de dag zeker niet als ‘wit’ zou worden beschouwd als ze naar een Europees land zou willen emigreren.’
Goed opgemerkt Graeber en Wengrow. Het verstout mij om aan jullie bewering toe te voegen dat de oudtijdse hit van het Cocktail Trio ‘Leve de man die het bier uitvond’ ongetwijfeld niet klopt qua inhoud. Het is met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zo dat een vrouw de eerste brouwmeester was. Dankjewel, Eva. De kunst van het bierbrouwen! De prehistorie! Ze zullen in Hilvarenbeek hopen dat ik met meer wetenswaardigheden over de vrouw in de kunst aan kom zetten.
Ik moet onderzoeken – opmerkingen daarover zijn welkom – hoe de vrouw, die niet meer zou zijn dan een rib van Adam en gemaakt om de man bij te staan, zich vanaf eind achttiende eeuw voorzichtig een weg terug heeft veroverd in de kunst. Laten we ons daarop concentreren. Laten we Sappho, Hadewych, Anna Bijns, Hildegard van Bingen of Christine de Pizan overslaan. Dat vrouwen in de Middeleeuwen iets konden betekenen vanuit kloosters of nadat ze via hun man status hadden bereikt en die status als weduwe wisten voort te zetten, daar zijn voorbeelden van bekend.
Emancipatie van de vrouw zet door
We zien dat de emancipatie van de vrouw in de kunst zich pas in de twintigste eeuw volwaardig heeft doorgezet. Maar hoe ging het er dan aan toe in de laatste eeuwen die aan de onze voorafgingen? Hielden vrouwen zich afzijdig van kunst? Werden zij buitengesloten? Was het hun verboden om bepaalde kunstwerken te scheppen? Moesten zij zich terugtrekken in kloosters om vrijelijk aan wetenschap en cultuur te doen? Werden hun kunstbijdragen serieus genomen? Was er voor hen plaats op academies en conservatoria? Stond de mannenwereld afwijzend tegenover hun kunstproducten? En, zo ja, hoe zijn de vrouwen er dan in geslaagd bressen in de muur te slaan die hen van een kunstcarrière afhield? En tot slot: is er momenteel gelijkwaardigheid qua appreciatie tussen mannen en vrouwen in de kunst?
Ik weet het nog niet. Wel lijkt het mij aannemelijk dat de eerste openbare professionele kunstenaars een beetje eigenwijs zullen hebben moeten zijn en lef hebben moeten tonen en vooral niet bij de pakken konden gaan neerzitten als het even toch niet zo liep als gedacht. Was er twijfel? Het kon aan een tekort aan talent liggen, maar eerder aan een maatschappij waarin niet alle zaken van emancipatie waren rechtgetrokken. Hoe verliep die lange emancipatoire strijd die nog niet ten einde is, maar die de laatste decennia vruchten begint af te werpen. In de kunst wordt de vrouwelijke kunstenaar volgens mij voor het eerst serieus genomen. Of heb ik dat ook al mis?
(Over twee weken deel twee)
Hierboven en op de voorpagina afgebeeld (met leesrichting mee): Camille Claudel | Mary Beale | Rosa Bonheur | Maria-Sibylla Merian | Anna Maria van Schurman || Judith Leyster | Angelica Kauffman | Elizabetta Sirani | Sarah Bernhardt | Eulabee Dix ||| Clara Peeters | Lavinia Fontana | Adélaïde Labille-Guiard | Rosalba Carriera | Properzia de’ Rossi. Bron o.a. > Nationaal Museum of Women in the Arts • nmwa.org & 365womenartists.com
Meer columns van JACE op Brabant Cultureel
© Brabant Cultureel 2024
Reacties (1)