Mark Leenhouts is vertaler vanuit het Chinees. Eind 2023 verscheen zijn vertaling ‘Notities van een theoreticus’ van Shi Tiesheng. Shi is een van de belangrijkste hedendaagse schrijvers in China, maar in de rest van de wereld onbekend. De Nederlandse vertaling van Leenhouts is de eerste buiten het Chinese taalgebied. Reden voor een gesprek met de vertaler.
door Hein van Kemenade
Het is een feest voor de geest om het boek van Shi Tiesheng (1951-2010) te lezen. Hoewel de roman geen plot heeft en werkelijk uit ‘notities’ bestaat en de personages enkel met een letter (zoals Z, L, F of C) worden aangeduid, ga je toch enorm meeleven met hun belevenissen, hoop en wanhoop in de liefde en carrièremogelijkheden. Nergens wordt het langdradig. Shi is een denker en dat blijkt bij elke notitie weer. Dit alles tegen de achtergrond van de politieke ontwikkelingen in China in de vorige eeuw, zoals De Grote Sprong Voorwaarts en De Culturele Revolutie. Sommige passages zijn zo openhartig dat het ongelooflijk is dat dit boek door de censuur is gekomen. Notities van een theoreticus van Shi Tiesheng verscheen in 1996, maar is nu pas voor het eerst vertaald.
Mensen denken dat het ingewikkeld is
Ook in China werd het boek al meteen gezien als een titel die er toe deed. Een van de moderne klassiekers. “Maar het boek bleef een beetje onder de radar”, vertelt vertaler Mark Leenhouts (Geldrop 1969). “Veel mensen kenden het, maar begonnen er niet meteen aan. Men kent de schrijver, het is een geliefde man. Een tweede reden kan zijn dat het boek afwijkt van de standaard, het is geen verhaal met een duidelijke kop of staart, het zijn eerder mijmeringen. Die man kan schrijven, hoor je vaak, maar het is anders dan anders. De schrijver is een theoreticus, hoewel dat ironisch is bedoeld. Ikzelf houd van boeken die buiten de paden gaan. De roman is een vorm waarmee je alle kanten uit kunt en dat doet Shi ook. Hij schrijft heel persoonlijk en hij spreekt me aan. Op een letterlijke manier.”
“Zevenhonderd pagina’s zonder plot of duidelijk verhaal en een schrijver die zijn personages door elkaar haalt. Dat is misschien wel veel voor een lezer, maar Nederlandse en Vlaamse critici noemden Notities van een theoreticus al tweemaal het beste boek van de maand. Dat komt omdat Shi de man is die hij is en schrijft. Al vanaf de eerste regels houdt hij je erbij. Dat het begin wat lastiger is zie je in veel Chinese romans. In plaats van een plotlijn is er een uiteenzetting, een overpeinzing. Dan komt het thema van het boek naar voren. Hij praat over zaken die de aanleiding vormen voor het schrijven van een boek, het besef van zijn sterfelijkheid. De werkelijkheid is de dood. Als ik doodga, wat gebeurt er dan, wat zie ik, wat is die ‘ik’ dan geweest.”
“Literatuur in China is veel meer dan hier verweven met de maatschappij. Schrijvers denken na over maatschappelijke problemen en laten dat ook weten. Klachten werden traditioneel uitgedrukt in poëzie. Het literaire bedrijf speelt zich meer af in de maatschappij dan in het ‘ik’. Shi is wel een uitzondering, een buitenbeentje, omdat hij een individualistische benadering heeft. Dat kan te maken hebben met zijn eigen leven in een rolstoel, waarbij hij zich meer een waarnemer voelt dan een deelnemer. Ook daar kan het aan liggen dat hij meer nadenkt over de dingen, zoals hij zelf wel zegt.”
Het beste uit elk geloof wordt naar boven gehaald
Adam en Eva in een Chinees boek? In een scene over schaamte bij seks? “Ja dat kan”, zegt Leenhouts, “in China worden van oudsher alle geloven gecombineerd. Confucianisme, taoïsme en boeddhisme, ze vullen elkaar aan. In een eclectische houding wordt het beste uit elk geloof naar boven gehaald. Het christendom is wel heel klein in China, maar Shi is waarschijnlijk een christen. En in China heeft men sowieso weet van het christendom. Met het kennen van de Westerse cultuur is het Christendom ook bekend.”
“Parallel aan deze belangstelling voor het westen is de aanduiding van de personages in de Chinese editie met westerse letters. Pas na de late negentiende eeuw is er echt meer contact met het Westen en komen westerse letters in teksten ook meer voor. Al is het dus opvallend, men kent de letters wel degelijk. Het zijn geen initialen zegt Shi, hij vindt namen gewoon ‘te beperkend’. Het wonderlijke is dat het wel echte ‘karakters’ worden.”
De roman bestaat uit tweeëntwintig hoofdstukken met een eigen titel en verhaal, daarnaast is het boek opgebouwd uit 237 notities. De belevenissen van de personages worden beschreven met al snel een filosofische duiding. Leenhouts vervolgt: “‘De weg door het leven’ is een mooie aanduiding voor de inhoud van dit boek. De vraag ‘wie ben ik’, ‘wat is mijn leven’, loopt door Shi’s personages, door de letters heen. Ieder leven is net een beetjes anders, maar in principe zijn we allemaal mensen die dezelfde weg bewandelen. Kleine steentjes leiden de afwijkingen in ieders levenspad in. De gedachte van Shi lijkt te zijn dat de weg van zijn eigen leven via deze mensen loopt. En zo gaat het toch ook in het leven? De personages zijn mensen die hij gekend heeft.”
Klassenverschillen komen in dit boek aan de orde
Bovendien: “In de eerste notitie spreekt hij de lezer aan met jij, en ik neem aan dat hij ook mij daarmee bedoelt”, betoogt Leenhouts. “We worden allemaal deel van zijn boek.” Het boek gaat ook sterk over de liefde. Over eerste liefdeservaringen. Zoals de ervaring van de latere schilder Z op negenjarige leeftijd in een groot huis waar hij een meisje ziet in een kamer met een grote vogelveer in een pot. Die veer blijft hij schilderen. Op elk van zijn schilderijen komt die veer voor. Leenhouts: “De indringende ervaring met dat meisje wordt langzamerhand uit de doeken gedaan. Deze Z is van eenvoudige komaf en bevindt zich dan een mooi, groot huis, dat duidt op de gegoede klasse. Klassenverschillen komen in dit boek aan de orde. In de Chinese jaren vijftig heeft dit een aparte achtergrond. Z en de schrijver zijn dan nog jong. Kinderen beseffen niet precies wat er aan de hand is. Z beseft in dat grote huis dat hij anders is, dat er op hem wordt neergekeken. Hij gaat de weg van de kunst op omdat hij de verschillen die hem tekenen tot expressie wil brengen, op een bepaalde manier wil hij revanche nemen, zich richten op het hogere in het leven.”
Een dergelijke ervaring maakt ook dichter L mee. Wat bepaalt je levenspad, welke ervaring? Is het een ontmoeting met het lot, wat maakt het verschil? “Daar gaat het in dit boek steeds om. De dichter L, de schilder Z en ook de politieke banneling WR hebben vergelijkbare ervaringen. Een ontmoeting, door het lot bepaald, zorgt ervoor dat hun leven een bepaalde richting in gaat. Dat elk leven anders is, terwijl er ook veel overeenkomsten zijn. De schilder die verbitterd raakt, de dichter in de war, en de banneling die in verre werkkampen belandt, hoogstwaarschijnlijk in de noordwestelijke bergen. Teruggekomen is hij verbeten en wil hij wraak nemen door politiek carrière te maken. De dichter beschrijft dan weer de pure liefde en vleselijke romantiek in zijn gedichten. Shi Tiesheng bestrijkt zo meerdere aspecten van de werkelijkheid, er is een revolutionaire kant en een kunstkant.”
Dichter L heeft een nare ervaring met de liefdesbrieven aan het meisje T. Hoewel hij de meeste niet verstuurde, maar in zijn dagboek schreef, verklikt T hem. Zij geeft zijn dagboeken aan de leraar, waarna ze op een muurkrant belanden. Leenhouts: “In een politieke context is dat een publieke boetedoening. Persoonlijke liefde werd in die tijd gezien als bourgeois en ongepast. Liefde moest je koesteren voor het land en de politiek, het volk. Het moest gaan over revolutie. Persoonlijke gevoelens pasten daar niet in. De reactie van T was dat hij zijn lesje moest leren om een nette jongen te worden. Ook andere jongens in het boek worden getroffen door hun eerlijkheid en oprechtheid.”
Opvallend veel seks en erotiek in het boek
Zoals Leenhouts zegt is het bijzonder dat Shi dit zo kon beschrijven. “De jaren negentig zijn een andere tijd dan de jaren zestig. De censuur was toen al minder. Aan de andere kant komt er opvallend veel seks en erotiek in het boek voor. Dat is iets waar men over het algemeen veel behoudender in is. Maar het boek heeft een aparte vorm, is experimenteel en men denkt dan al gauw dat het niet voor het grote publiek is. Dan wordt men wat soepeler en is er meer vrijheid. De regels van de censuur zijn niet erg duidelijk. De ene schrijver of uitgever durft meer dan een andere. Shi is in de literaire wereld een gevierd schrijver, maar geen schrijver van bestsellers.”
Shi zat in een rolstoel. “Rond zijn eenentwintigste lag hij meer dan een jaar in het ziekenhuis vanwege verlammingen aan zijn wervelkolom. De omstandigheden zijn niet helemaal duidelijk. Het is zo dat hij tijdens de Culturele Revolutie naar het platteland is gegaan om te werken en te leren van de boeren. Het kan zijn dat het daarmee te maken had; de medische zorg was er slecht. Daarna is hij nooit meer uit de rolstoel gekomen. Jaren later kreeg hij nierfalen en moest hij drie keer per week in dialyse. Dat viel hem zwaar. Hij overleed op negenenvijftigjarige leeftijd.”
“Shi heeft altijd indirect geschreven over zijn handicap. In het boek maakt hij het beeld breder. We hebben allemaal een beperking, lijkt hij te zeggen. Op zijn eigen mooie indirecte manier laat hij zien dat de levens die hij beschrijft elkaar overlappen. Allemaal hebben de personages beperkingen en verlangens, dat is een universeel gegeven. Zo is het ook met het verlangen naar de liefde. En, voor hem zelf, met de grote vraag wat je nog kunt presteren wanneer je verlamd bent. De mogelijkheden van zijn eigen leven spreidt hij uit over verschillende karakters. Wat zou er gebeurd zijn wanneer ik iemand anders was tegengekomen, lijkt hij te vragen. Hoe zou mijn leven dan verlopen zijn?”
Waarom ben ik ik?
Dichter L heeft een vaste vriendin maar kijkt ook naar andere vrouwen. Hij houdt van veel vrouwen. Zijn geliefde vraagt hem ‘hou je wel van mij’ en ‘hou je wel alleen van mij?’ En ze gaat zelfs verder: wat voor verschil maak ik met die andere vrouwen? Waarin ben ik anders voor jou dan die anderen? De kwestie is ingebed in het boek zelf, waarin de personages in elkaar overvloeien en voortdurend met elkaar vergeleken worden. Deze vragen zijn van existentiële aard: wie ben ik, wat bepaalt mij? Waarom ben ik ik? Waarom mag ik er zijn? Dat is de grote vraag die Shi stelt. “Ik zie het meer als een menselijke vraag dan een maatschappelijke”, zegt Leenhouts.
Geboortedagen
Ik heb al gezegd dat ik geboren ben op 4 januari 1951. Dat ik dat verhaal heb aangenomen. Al vele jaren heb ik die datum, die paar onbewezen, ongestaafde cijfers, op talloze formulieren ingevuld, een teken dat ik me heb neergelegd bij een zekere kijk op de geschiedenis.
Op een dag hoorde ik van de onvolledigheidsstellingen van Gödel: een deel dat het geheel probeert te kennen, kan niet ontsnappen aan de grenzen van zijn zelfreferentie. Had ik daar maar eerder van gehoord, dan had ik meer vrijheid gehad.
Ik heb het ooit zo opgeschreven: als ik antwoord moet geven op de vraag ‘wanneer is de wereld begonnen’, dan is er een beperking waaraan ik niet kan ontsnappen, namelijk dat ik maar ik ben. Eigenlijk kan ik alleen maar antwoord geven op de vraag wanneer de wereld voor mij is begonnen. (bijvoorbeeld: ze is begonnen op een avond in het weekend in de lente van 1955, pas daarna bestond er die ochtend in de winter van 1951, ontstond er langzaam het nog verdere vagere verleden, ontrolden zich in willekeurige volgorde het verleden en de toekomst.) Want een wereld zonder ‘ik’, waar zou ik die kunnen vinden? Die zal ik nooit kunnen vinden. Dus kan de wereld alleen maar de wereld voor mij zijn.
(Shi Tiesheng, Notities van een theoreticus , p. 99)
WR is banneling/verbannen en O wacht op hem. Wanneer WR terug is en O haar opwachting maakt zegt hij dat ze gewoon vrienden kunnen blijven. Leenhouts: “In tien jaar ballingschap is er met hem veel gebeurd. WR zat achter een muur, zegt hij, hij zat ‘naast de wereld’, deed er niet aan mee. Hij slaat helemaal door in zijn carrière wanneer hij is teruggekomen. De schilder laat hetzelfde patroon zien wanneer hij zich in het verhevene van de kunst stort. Hij ziet zijn geliefde niet staan, het is nota bene dezelfde O die verliefd is geworden op Z. Als lerares geschiedenis heeft ze het over gelijkheid op school en daarover heeft ze felle discussies met schilder Z. Als schilder wil hij zelf verschil maken, beter zijn dan de anderen. Onthouden worden en onsterfelijk zijn. O ziet ook dat ‘verschil’, maar dan met de vraag waarin zij verschilt van andere vrouwen.”
Shi beschrijft deze dingen heel concreet en persoonlijk, houdt geen abstract betoog over individualisme of iets dergelijks. Hij blijft heel erg bij zijn personages. Hij schrijft over een gemiddelde lerares die worstelt met haar materiaal van school en haar geliefde die dit helemaal afwijst. Notities van een theoreticus is minder een tableau van de maatschappij en de geschiedenis van China, maar die zaken komen er wel allemaal in voor.
Shi Tiesheng, Notities van een theoreticus. Vertaald door Mark Leenhouts. Amsterdam: Van Oorschot 2023, 696 pp., ISBN 9789028233041, pb., € 29,95.
© Brabant Cultureel 2024