Sinds we de kaart niet meer nodig lijken te hebben, neemt de belangstelling ervoor alleen maar toe. Een expositie in Design Museum Den Bosch geeft een beeld van de enorme variatie aan kaarten die bestaat, twee boeken belichten de kaartgeschiedenis van Eindhoven en bieden een nuttige wegwijzer bij het bekijken en gebruiken van oude kaarten.
door Lauran Toorians
De kaarten en foto’s in dit artikel zijn aanklikbaar en openen groter in een nieuwe tab.
Vierentwintig satellieten, waarvan drie reserve, die in vaste banen rond de aarde draaien en elk hun eigen signaal uitzenden, maken het mogelijk om waar ook ter wereld exact te weten wat je positie is. Sinds Ronald Reagan dit in oorsprong militaire Global Positioning System (GPS) in 1983 vrij gaf voor algemeen gebruik, is kaartlezen in razend tempo in onbruik geraakt. Auto’s vertellen hun chauffeurs precies de juiste weg en zowel fietsers – die het niet mogen – als voetgangers navigeren door stad en land met hun neus op een ‘telefoon’ die al lang geen telefoon meer is. Het advies om ondanks deze technologie toch ook nog een wegenkaart in de auto te hebben, wordt weinig opgevolgd. Waarom zou je nog? Er is op diezelfde mobiel altijd nog Google Maps, inclusief ‘streetview’ waarmee je zonder een stap te zetten op reis kunt.
Liefhebbers van zowel oude als nieuwe kaarten waren er altijd al, maar het lijkt alsof juist nu niemand nog een kaart nodig heeft die belangstelling alleen maar toeneemt. Meerdere uitgevers geven hele reeksen boeken uit met historische kaarten, ondergebracht in allerlei soorten en thema’s. En dat van behoorlijk populair tot zwaar wetenschappelijk. Ook musea hebben deze kaartenliefde ontdekt, met recent onder meer het Allard Pierson Museum (‘Open kaart’), het Nationaal Archief (‘Op de kaart’), Wereldmuseum Leiden (‘Kaarten: navigeren en manipuleren’) en nu ook het Design Museum Den Bosch met de expositie ‘Mapping Modernity – Moderniteit in kaart’.
Veertig jaar verzamelen door John Steegh en Harrie Teunissen
De tentoonstelling ‘Moderninteit in kaart’ is vrijwel geheel opgebouwd met materiaal uit de enorme collectie kaarten en atlassen die John Steegh en Harrie Teunissen over een periode van veertig jaar bij elkaar wisten te brengen en die zij in 2021 schonken aan de Universiteit Leiden. Hieruit zijn ongeveer tweehonderdvijftig kaarten en atlassen geselecteerd, aangevuld met enkele kaarten uit andere collecties en af en toe een kopie. De selectie vertelt het verhaal ‘van onze moderne wereld waar mensen zichzelf in het centrum stelden en dachten alles onder controle te kunnen krijgen’, aldus het museum.
Of dat klopt, zal sterk afhangen van de bezoeker. De doorgewinterde kaartenliefhebber haalt hier zijn hart op en verlekkert zich aan zeldzame en bijzondere kaarten. Maar wie als nieuwsgierige leek de grote expositiezaal inloopt, loopt de kans snel te verdwalen. De kaarten zijn in een aantal thema’s ondergebracht met steeds wel een inleidende tekst, maar de verdere informatievoorziening bij de kaarten is uiterst summier en aan de wanden soms zo hoog geplaatst dat alleen lange mensen die goed kunnen lezen. Kinderen en rolstoelgebruikers hebben dus op voorhand pech. Terwijl kinderen juist vaak open staan voor het avontuur dat kaartlezen kan zijn. Ook veel kaarten hangen erg hoog en het valt op dat ze vaak met simpele prikbordprikkers aan de wand zijn bevestigd. Dat maakt het geheel decoratief en informeel, maar getuigt niet direct van respect voor het materiaal.
Een vouwblad met bijna de omvang van het recente stembiljet
Voor wie bij elke kaart toch de nodige informatie wil krijgen, is er een vouwblad met alle bijschriften. Maar dat vouwblad heeft de vorm van een landkaart en bijna de omvang van het recente stembiljet en dat nodigt niet uit om het in de tentoonstelling voortdurend opengevouwen te raadplegen. Ik zag tijdens mijn bezoek dat ook niemand doen. Dat is jammer, want er zijn wel degelijk bijzondere kaarten te zien, kaarten met politieke claims op land, militaire propaganda om tijdens de Tweede Wereldoorlog het moreel van de troepen hoog te houden, Russische kopieën van Nederlandse topografische kaarten – dus in Cyrillisch schrift – die tijdens de Koude Oorlog en ook nu nog in Moskou werden gemaakt, en thematische kaarten zoals van de verspreiding van het coronavirus over de aarde. Maar ook een klein vlaggetje van de Verenigde Naties met daarop een schematische wereldkaart.
Schokkend – althans zo ervoer ik het – is de kaart die Frontex maakte met daarop de migrantenstromen van mensen die naar de EU komen. Door de uitvoering kan die kaart alleen maar worden gezien als propaganda van het zuiverste water, een kaart die suggereert dat de EU letterlijk zou vollopen als het moorddadige Frontex zijn werk niet zou doen. De kaart hangt niet naast die van het getto van Warschau, maar zou daar zeker op zijn plaats zijn.
Wat dergelijke kaarten in elk geval leren, is dat een kaart nooit zomaar een verbeelding van de werkelijkheid is. Kaarten zijn even zo vaak middelen om die werkelijkheid te manipuleren. Of het nu een overdreven weergave is van oorlogswinst, een plan voor een nieuwbouwproject, of een stadsplattegrond met toeristische attracties, er is altijd een doel dat verder gaat dan simpelweg weergeven. Zelfs het landschap om ons heen bestaat alleen doordat wij het beleven en interpreteren. Onze hond en die ijverige koolmees leven in een totaal ander landschap dan wij.
De Hüskens dragen de geschiedenis van Eindhoven een warm hart toe
Met meer focus dan de expositie in het Design Museum en veel omvangrijker qua aantal kaarten is het boek Eindhoven staat op de kaart. Hier dus niet de hele wereld, maar alleen Eindhoven – de huidige gemeente – en dan wel met het streven om alle kaarten uit vijf eeuwen samen te brengen. Het boek is samengesteld door vader Jos Hüsken (1947) en zoon Bauke Hüsken (1974) die de geschiedenis van hun woonplaats Eindhoven een warm hart toedragen. Zij zijn deelnemer van de Henri van Abbe Stichting, de Eindhovense ‘erfgoedwaakhond’, en richtten in 2006 het Cultuurhistorisch Bureau Hüsken en Zoon op. Daarmee verzorgen zij onder meer beschrijvingen en waarderingen van monumentaal erfgoed in en buiten Eindhoven. Al jaren verzamelen zij oude prenten en kaarten van Eindhoven en dat heeft nu dus zijn weerslag gevonden in een lijvig en rijk geïllustreerd boek.
De kaarten worden in het boek niet alleen afgebeeld maar ook geanalyseerd waardoor veel historische informatie aan bod komt. Het eerste deel van het boek behandelt de periode tot 1820 en is wat dat betreft het meest academisch van opzet. De recentere periode in het tweede gedeelte is natuurlijk meer herkenbaar en hier krijgt de lezer ook informatie over het kadaster, de topografische kaarten, de stadsuitbreidingsplannen en dergelijke meer. Hier zien we ook de publieksgerichte plattegronden zoals die werden uitgegeven door uitgeverij Lecturis, de VVV, Koonings, Falkplan en Freytag & Berndt. Dit boek zal uiteraard in eerste instantie Eindhovenaren aanspreken, maar door de degelijke aanpak en de rijkdom aan materiaal is dit zeker ook voor andere liefhebbers van historische kaarten een mooie aanwinst.
Een ‘leerboek’ waarmee de gebruiker kan navigeren
Wie na alle tentoonstellingen en boeken dieper in de materie van de oude kaarten wil duiken, kan nu terecht in een heel nieuw ‘handboek voor historische cartografie’. Dat verscheen bij uitgeverij WBooks, die al een hele reeks boeken met historische kaarten uitgaf, in samenwerking met de Stichting Explokart en het Allard Pierson Museum en het is deel één in een geplande reeks ‘Kaarthistorie’. Ook dit is een mooi kijkboek, maar in dit geval opgezet als vooral een ‘leerboek’ waarmee de gebruiker kan navigeren door het uitgestrekte terrein van de oude kaarten. Het boek is op een ingenieuze manier opgezet met na een inleiding een zevental hoofdstukken gevolgd door een erg uitvoerige literatuurlijst en enkele nuttige registers. De hoofdstukken behandelen onderwerpen als kaartonderdelen, het productieproces en soorten cartografie en dat gebeurt steeds in een ‘spread’ – twee tegenoverliggende bladzijden – aan de hand van een voorbeeldkaart waarbij dan steeds weer drie items afzonderlijk worden besproken: een ‘term’ of ‘benadering’, het specifieke kaarttype of -soort, en de ‘betrokkenen’ (maker, drukker, opdrachtgever, gebruiker en dergelijke meer).
Door deze opzet blijft dit een echt bladerboek waarin probleemloos losse onderdelen kunnen worden gelezen. Op die manier biedt het een berg aan informatie, maar wie van A naar B wil worden ingewijd in de ‘kaartenkunde’ heeft hier niet meteen een lesmethode in handen. Of dat een voordeel of een handicap is, zal vooral afhangen van de individuele gebruiker en zijn of haar behoeften. Punt is wel dat de opzet in de vorm van spreads dwingt tot korte teksten die daardoor vaak erg compact zijn. Daar staat dan weer tegenover dat elk tekstblokje wordt gevolgd door literatuurverwijzingen voor wie meer wil weten. Dus als een soort Wikipedia waarin je niet meteen kunt doorklikken.
Een ander minpuntje is het grote gewicht van het boek waardoor je er niet snel even iets in opzoekt. Lichter papier was handiger geweest, maar het schijnt zo te zijn dat mensen gemakkelijker geld neertellen voor een boek als het groot en zwaar is – meer waar voor je geld… Groot valt overigens mee. Het is en kloek boek en daar vragen de kaarten ook om, maar onhandelbaar groot is het beslist niet. Maar vergeet deze minpunten. Wie echt thuis wil raken in de ‘kaartenkunde’, als verzamelaar of gewoon als liefhebber, vindt in dit boek een uitstekende leidraad en een echt naslagwerk.
‘Mapping Modernity – Moderniteit in kaart’, tot en met 3 maart 2024 in Design Museum Den Bosch.
John Steegh & Harrie Teunissen, Moderniteit in kaart. Ontwerp en ruimte in de moderne tijd. Zwolle: WBooks 2023, 224 pp., ISBN 978-94-625-8594-2, hb., € 34,95.
Bram Vannieuwenhuyze, Marissa Griffioen & Anne-Rieke van Schaik, Oude kaarten lezen. Handboek voor historische cartografie. Zwolle: WBooks 2023, 384 pp., ISBN 978-94-625-8536-2, hb., € 59,95.
Jos Hüsken & Bauke Hüsken, Eindhoven staat op de kaart. 500 Jaar Eindhovense cartografie (1520-2020). Eindhoven: Lecturis 2023, 352 pp., ISBN 9789462265028, hb., € 49,95.
Beeld voorpagina: het noordelijke deel van het centrum van Eindhoven, zoals afgebeeld op een Sovjet-Russische spionagekaart uit 1979. Afbeelding uit Eindhoven staat op de kaart. Klik op de afgebeelde spread in dit artikel voor meer informatie.
© Brabant Cultureel 2023