De Amsterdamse fotograaf Bart Sorgedrager maakte diverse fotoboeken over Nederlandse fabrieken. Daarnaast verzamelde hij ruim duizend van dergelijke fabrieksfotoboeken, het oudste uit 1890. Onlangs verkocht hij zijn unieke collectie aan het Rijksmuseum en hij publiceerde een rijk geïllustreerd naslagwerk, ‘Factory Photobooks’. Ook het Brabantse bedrijfsleven speelt een aardig deuntje mee.
door Joep Eijkens
Sinds Martin Parr en Gerry Badger in 2004 het eerste deel publiceerden van hun baanbrekende trilogie The Photobook. A History zijn wereldwijd diverse naslagwerken over fotoboeken op de markt gebracht. Van The Soviet Photobook tot The Chinese Photobook en van Het Nederlandse Fotoboek tot Books of Nudes waarin fotoboeken over het menselijk (voornamelijk vrouwelijk) naakt de revue passeren.
In 2002 verscheen Het Bedrijfsfotoboek 1945-1965 van Mirelle Thijsen, een overzicht van bedrijfsfotoboeken die in genoemd tijdperk geproduceerd werden in opdracht van Nederlandse bedrijven. Vaak was de aanleiding een zoveeljarig bestaan en dienden de boeken als relatiegeschenk voor klanten, zakenrelaties en eigen personeel.
Verzamelaar van doorgaans schaarse fotoboeken
Ook de Amsterdamse fotograaf Bart Sorgedrager heeft diverse fabrieksfotoboeken, zoals hij ze noemt, op zijn naam staan. Daarnaast is hij een fervent verzamelaar van dit soort niet in de handel gebrachte, vaak in kleine oplage geproduceerde en dus doorgaans schaarse fotoboeken, met name uit West-Europa. Of misschien moeten we de vorige zin in de verleden tijd plaatsen. Want Sorgedrager heeft zijn unieke, meer dan duizend titels tellende collectie uit de periode 1890-2018 verkocht aan het Rijksmuseum. Een deel ervan zal daar ook in de nabije toekomst tentoongesteld worden.
Maar Sorgdrager deed meer. Hij stelde een prachtig Engelstalig naslagwerk samen met de titel Factory Photobooks waarin ruim tweehonderdtwintig publicaties uit zijn collectie de revue passeren, van luxe uitgevoerde fabrieksfotoboeken tot fotosouvenirs voor deelnemers aan bedrijfsexcursies. Hij doet dat aan de hand van heldere, informatieve teksten van diverse specialisten en een royale hoeveelheid beeldmateriaal. ‘De ambitie om de firma op een unieke manier weer te geven, leidde vaak tot verbazingwekkende experimenten met boekvormen, fotografie en grafisch ontwerp’, aldus Sorgedrager.
Alle afbeeldingen hieronder zijn afkomstig uit besproken boek.
Klik op de afbeeldingen voor een groter beeld.
Bij het door hem geselecteerde materiaal zitten verschillende publicaties waar min of meer beroemde fotografen en grafisch ontwerpers aan hebben meegewerkt. Denk daarbij aan zulke grote namen als André Kertész, Albert Renger-Patzsch, Paul Citroen en Jurriaan Schrofer. Daar staan tal van fabrieksfotoboeken tegenover die gemaakt werden door nauwelijks bekende of zelfs anonieme vakmensen. Het is vooral de wijze waarop fotografie en vormgeving gecombineerd worden die deze boeken interessant maakt – wat overigens geldt voor verzamelwaardige fotoboeken in het algemeen.
Een apart hoofdstuk over de bloeiperiode
In Factory Photobooks is een apart hoofdstuk gewijd aan het Nederlandse fabrieksfotoboek, met name uit de bloeiperiode 1947-1967. In en om de Philipsfabrieken uit 1921 is een van de eerste Nederlandse fotoboeken in dit genre waarbij ook de boekontwerper vermeld wordt: Chris Lebeau. Dat zekere Heinrich Martin Hubert Reufel de fotografie voor zijn rekening nam, is pas sinds kort bekend. Sorgedrager nam in zijn boek nog vier andere publicaties op die betrekking hebben op Brabantse bedrijven. En dat is best veel als je bedenkt dat de ‘afdeling’ Nederland in totaal tweeëndertig titels telt, met uitzondering van de door Sorgedrager zelf gemaakte boeken, waarover later meer.
Onder: binnenwerkpagina’s van deze uitgave.
Wat die andere vier Brabantse publicaties betreft, is daar op de eerste plaats het prachtige 100 jaar Grasso, 100 années, 100 Jahre Grasso waarmee de Bossche machinefabriek in 1958 zijn eeuwfeest vierde. Voor het boekontwerp tekende Benno Wissing, voor de fotografie Violette Cornelius. Deze volgens mij nog altijd ondergewaardeerde fotografe maakte ook samen met Ed van der Elsken, Paul Huf, Ata Kandó en Cas Oorthuys en grafisch vormgever Jurriaan Schrofer het eveneens in 1958 verschenen meesterwerk Vuur aan Zee in opdracht van Hoogovens.
Bij de drie andere Brabants bedrijven gaat het om een ansichtenkaartenleporello van de firma Ant. Jurgens’ Margarinefabrieken te Oss, daterend van rond 1905, een zogeheten Willem II Album voor sigarenringen (1959) van de bekende sigarenfabriek uit Valkenswaard, en ten slotte een legpuzzel als relatiegeschenk van de firma Scheepsschroeven Lips Drunen uit de jaren zestig. Datzelfde Drunense bedrijf liet in 1974 een fotoboek maken door Martien Coppens. Sorgedrager vermeldt dit ook, maar kennelijk gaf hij bij zijn selectie de voorkeur aan de puzzel.
Een peperduur collector’s item
In het laatste hoofdstuk van Factory Photobooks richt Gerry Badger de schijnwerper op de twaalf fabrieksfotoboeken die door Bart Sorgedrager zelf zijn gemaakt in samenwerking met anderen. Die werden uitgegeven in de periode 1997-2018, in kleine oplages en in eigen beheer, met uitzondering van Mensenstroom. Herinnering aan de kernenergiecentrale Dodewaard (1997), inmiddels een peperduur collector’s item.
Met de prominente aandacht voor eigen werk bewandelt de samensteller een andere weg dan Martin Parr. Die nam geen enkel fotoboek van zichzelf op in The Photobook. A History terwijl zijn omvangrijke oeuvre toch diverse klassiekers telt. Dezelfde Parr schreef ook het voorwoord voor Factory Photobooks en eindigt (vertaald) aldus:
Met Factory Photobooks is een heel deel van de fotoboekenwereld dat verborgen en onbemind is gebleven gedocumenteerd. Dus leun achterover en geniet van de vele jaren onderzoek die Bart Sorgedrager heeft geïnvesteerd om nu een totaal nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van het fotoboek te presenteren.
Bart Sorgedrager mag blij zijn met zo’n terecht warme aanbeveling.
Bart Sorgdrager, Factory Photobooks. The Self-Representation of the Factory in Photographic Publications 1890-1987. Rotterdam: nai010 publishers 2023, 504 pp. Isbn 978-90-5662-870-3, Prijs € 69,95.
Met tekstbijdragen van Gerry Badger, Flip Bool, Mattie Boom, Frits Gierstberg, Martin Parr, Hans Schoots, Kim Timby, Thomas Wiegand en Bart Sorgedrager. Vormgeving: Typography Interiority & Other SeriousMatters.
© Brabant Cultureel 2023