Wie ooit dacht dat zwarte Afrikanen, eenmaal tot slaaf gemaakt door de Nederlanders, zich in Suriname gedwee neerlegden bij hun lot, moet zeker de nieuwe musical Boni gaan zien. Een vlot en kleurrijk muziekfeest over een (mij) onbekende Surinaamse verzetsheld uit de achttiende eeuw.
door Arnold Verplancke
• scènefoto’s > Annemieke van der Togt & Roy Beusker
Schrijven over etnische groepen ligt altijd gevoelig. Toen ik in 1975 kort voor de onafhankelijkheid als jong verslaggever Suriname bezocht, klonk de term bosneger of boslandcreool hier nog neutraal. Ze golden voor Afrikanen die vanwege de mensonwaardige toestanden op de plantages de oerwouden in waren gevlucht en op wie vaak nog jacht werd gemaakt. Sinds het N-woord via Amerika besmet is geraakt, krijgt die bevolkingsgroep de aanduiding Marrons. Klinkt mij ook niet zo prettig in de oren, sinds ik weet dat het woord is afgeleid van de Spaanse term voor verwilderde tamme dieren.
Generaties die waar mogelijk in verzet kwamen
In de nieuwe musical Boni gebruiken ze dan ook de Surinaamse term ‘loweman’ voor zowel gevluchte mannen als vrouwen die aanvankelijk door de Nederlanders tot slaaf waren gemaakt, maar inmiddels ontsnapt naar de vrijheid en naar hun eigen cultuur in het oerwoud. Daar groeiden ook nieuwe generaties op die gelukkig nooit de gruwelijkheden van het slavenbestaan zelf aan den lijve hadden ondervonden, maar die wel waar mogelijk in verzet kwamen. Een van de belangrijkste aanvoerders is de verzetsleider Boni geweest. Hij leefde van ongeveer 1730 tot 1793 en wist diep in de jungle genoeg strijders te verzamelen om plantages aan te vallen en mannen, vrouwen en kinderen te bevrijden die als slaaf werden gehouden. En ook voorraden en wapens te veroveren op de blanke kolonisten.
Over die Boni gaat de musical die mede geproduceerd is door Het Zuidelijk Toneel. Even schoot mij het beeld te binnen dat middenin Paramaribo staat. Het krachtige beeld van Kwakoe, een jonge man die zijn slavenketenen verbreekt. Maar dit beeld uit 1963 herinnert alleen aan de afschaffing van de slavernij honderd jaar daarvoor, niet aan de historische Boni, leider van de zogeheten Boni-oorlogen. In de strijd tegen hem richtte de Nederlandse overheid een corps op van driehonderd zwarte militairen, de redi musu, naar de rode mutsen die ze droegen, om jacht om hem te maken. Later werd zelfs een grote troepenmacht gevormd tegen de ‘loweman’ van Boni, met onder anderen vijfhonderd ervaren mariniers van overzee. Uiteindelijk werd Boni gevonden en gedood in 1793. Zijn hoofd dat als bewijs naar de gouverneur moest, werd wel afgehakt, maar ‘raakte kwijt’ in de Marowijnekreek. Wat zijn heldenstatus natuurlijk alleen maar zou vergroten.
Fris en opwindend en ver weg van geijkte musicaldeuntjes
De uit meerdere musicals en tv-programma’s bekende acteur Urvin Monte speelt overtuigend en met grote intensiteit de hoofdrol van Boni. Maar het is toch vooral een collectieve prestatie die de veertien spelers en speelsters neerzetten. Ze zingen en dansen heerlijk op nieuwe muziek. In de composities zijn invloeden van soul, gospel, R&B en rap te herkennen en dat allemaal gekruid met Surinaamse klanken. Daardoor klinken ze fris en opwindend en blijven ze ver weg van de geijkte musicaldeuntjes. De choreografie zit goed in elkaar, zowel voor de solisten als voor het ensemble. Met hun soepele lijven ziet het er allemaal levendig en levenslustig uit. De fantasierijke kostuums en decorelementen maken het geheel nog kleurrijker.
Het is verleidelijk namen te noemen. Maar voor mij sprong Susan Malaika Bailey er zeker uit als zangeres met enkele sterke nummers en ook Melissa Kanza. Zij speelde de geliefde medestrijdster van Boni met veel lef: dansend, zingend en krachtig acterend.
De fantasierijke kostuums en decorelementen maken het geheel nog kleurrijker.
Natuurlijk zitten in een musical of toneelstuk over de slavernij aangrijpende scènes. Op mij maakte het relaas van Leo-Alexander Hewitt de meeste indruk. Als gevluchte slaaf droeg hij de naam Baron, omdat hij door zijn ‘eigenaren’ een Hollandse opvoeding had gekregen. Hij sprak netjes, zelfs overdreven beschaafd Nederlands, gebruikte moeilijke woorden. Ze hadden hem meegetroond naar Nederland om daar te tonen hoe een ‘beschaafde zwarte’ er uitzag. Even dacht hij dat hij het had gemaakt. Maar eenmaal terug in Suriname bleek hij nog steeds een zwarte slaaf wie de ‘Spaanse bok’ (pansboko) wachtte: een zware lijfstraf waarbij een vastgebonden man wordt afgebeuld. Zodra het kon, vluchtte hij en in het oerwoud sloot hij zich aan bij Boni.
Fanatieke jacht op de gevluchte opstandelingen
Hoe de Nederlandse overheid over de slavernij dacht, komt het best tot uitdrukking in de fanatieke jacht op de gevluchte opstandelingen, onder aanvuring van de latere gouverneur De Friderici. De zwarte Jean Wells speelt hem net karikaturaal genoeg om de witte autoriteit zichzelf belachelijk te laten maken. Wat hij in werkelijkheid helaas niet was.
Wie de musical bezoekt ontkomt niet aan netelige vragen over de eeuwenlange geschiedenis die Nederland en Suriname delen en de vaak kwalijke rol die Nederlanders daar hebben gespeeld. Slavenhandel, uitbuiting en misbruik op de plantages, geweld, moordpartijen, zeker op de naar de oerwouden gevluchte slaven als de ‘loweman’. Onbedoeld is er nu een veelkleurig land ontstaan daar in Zuid-Amerika met voorouders uit Afrika, India, Java, China, Europa en Suriname zelf (indianen), maar waar het Nederlands nog steeds de gangbare taal is.
Het zal je land maar wezen
Zelf denk ik altijd weer terug aan de periode vlak voor de onafhankelijkheid van Suriname, 25 november 1975. Als verslaggever reisde ik door het land, sprak met politici en gewone mensen om de lezers van de kranten in Noord-Brabant een beeld te schetsen van dit binnenkort zelfstandige land en zijn toekomstkansen. ‘Niet kansloos!’ luidde een van de koppen. ‘Het zal je land maar wezen’, een andere, toen het over de werkloosheid en armoede ging.
De musical Boni bruist bijna een halve eeuw later van vitaliteit en leven. Ze herinnert terecht en trots aan de eigen geschiedenis van de opstanden en straalt optimisme uit dat hard nodig is voor ieders toekomst.
De musical straalt optimisme uit dat hard nodig is voor ieders toekomst
Boni de Musical. Spel o.a. Urvin Monte, Jeannine La Rose, Susan Malaika Bailey, Melissa Kanza, Juan Wells, Juneoer Mers. Productie: Stichting Doewet. Script: Lars Boom. Compositie en muzikaal leider: Norman van Geerke. Regie: Stanley Burleson. Choreografie: Roy Jonathans. Kostuumontwerpen: Meredith Joeroeja en Ilse Vermeulen. Decor: Ruben Wijnstok. Coproducent o.a. Het Zuidelijk Toneel. Gezien: première DeLaMar Theater Amsterdam, 25 november 2023.
Boni de Musical is nog te zien:
zaterdag 16 december 2023 > Chassé Theater in Breda
donderdag 22 februari 2024 > Schouwburg Tilburg
zaterdag 16 maart > Stadsschouwburg Nijmegen
woensdag 10 april > Theater aan de Parade, ’s-Hertogenbosch
zaterdag 13 april > het Parktheater Eindhoven
© Brabant Cultureel 2023