Met veertig jaar directie-ervaring debuteert Jac van Steen bij de Nederlandse Reisopera met Korngolds zeer omvangrijke werk ‘Das Wunder der Heliane’. De opera is een wolk van muziek, waarin Korngold het idee van de alles overwinnende liefde vertaalt naar klank. Uitvoeringen zijn te zien in zowel Eindhoven (6 oktober) als Breda (31 oktober 2023).
door Camiel Hamans • scènefotografie > Marco Borggreve
Nog net voordat hij op maandagochtend naar Finland vliegt om daar in Turku een concert te dirigeren waarin het Storioni-trio soleert, heeft Jac van Steen (Eindhoven 1956) even tijd om te spreken over de Korngoldopera uit 1927 die zaterdag 1 oktober 2023 voor het eerst in Nederland scenisch is uitgevoerd en waarin Annemarie Kremer de hondsmoeilijke titelrol van Heliane zingt alsof die haar geen moeite kost. Kremer, de Nederlandse sopraan die vooral in Duitsland en Oostenrijk hoge ogen gooit.
“Het kan allemaal net. Afgelopen zaterdag première in Enschede, donderdag concert in Finland, vrijdagochtend terug en ’s avonds uitvoering in Eindhoven. Maar. Sebastian Fagerlund, een Finse componist die ook een tijdje in Nederland heeft gestudeerd, is composer in residence bij de Turku Philharmonic. Hij heeft een werk geschreven voor viool, cello, piano en symfonieorkest. Het Storioni- pianotrio, dat in Noord-Brabant bekend is vanwege het eigen festival, is gevraagd de wereldpremière van dit stuk te spelen. Het Storioni is in Finland zeer bekend, omdat het heel vaak optreedt op het kamermuziekfestival dat ’s zomers in Kuhmo wordt georganiseerd. Hoewel de leden van het trio jonger zijn dan ik, zie ik hen toch als mijn studiegenoten. Zij golden als jong talent in de jaren dat ik mijn studies aan het Brabants Conservatorium afrondde.”
Brückner geldt als uit de mode, ten onrechte
“Na de pauze dirigeer ik een voor mij eveneens nieuw stuk: Bruckner één. Bruckner geldt tegenwoordig als uit de mode. Ten onrechte. Met Mahler behoort hij tot mijn favorieten, maar ik had zijn eerste symfonie nog nooit gedirigeerd. Mijn muzikale adviseur suggereerde dat ik dit nu toch eens moest doen. Hij had gelijk. Samen met het nieuwe stuk van Fagerlund wordt dit een spannend en mooi programma. In de zes weken dat we bij de Reisopera Korngold repeteerden heb ik, als mijn kop vrij bleek, af en toe een kwartiertje aan deze stukken gedacht. Ik had ze van de zomer natuurlijk al grondig bestudeerd, maar op deze manier bleven ze in mijn hoofd.”
Van Steen, die na zijn chef-dirigentschap bij het Nationale Ballet en het Balletorkest, vooral carrière heeft gemaakt in Duitsland, Oostenrijk en het Verenigd Koninkrijk, kan zijn geluk niet op dat hij na veertig jaar kennis mag maken met de Reisopera. “Het is zo’n fijne organisatie, zo’n fijn gezelschap. Fantastisch. Wij hoefden zelf nergens aan te denken, alleen maar zorgen dat we een goede voorstelling neerzetten. Kosten noch moeiten werden gespaard. Zes weken hebben we kunnen repeteren. Geweldig. Tussen de middag stond er een lunch klaar, ’s avonds weer een maaltijd. Wie vegan wilde, kreeg dat enzovoorts.”
“Oorspronkelijk zou Das Wunder der Heliane in 2021 op de planken worden gebracht. Annemarie Kremer en ik hadden het stuk in 2017 al in de Volksoper in Wenen gedaan. Maar helaas toen kwam covid en ging er niets meer door. Ik had het al afgeschreven tot er vorig jaar ineens onverwacht een belletje kwam.”
Kleinere bezetting dan Korngold voorschrijft
En ze doen het helemaal zelf. Geen coproductie, negen trompetten in de zaal, vijfenzestig mensen in de bak. Dat is minder dan Korngold voorschrijft, want zijn partituur gaat uit van meer dan honderd musici. “Wij hebben dat met toestemming van de erven Korngold weten terug te brengen tot een bezetting die wel in de orkestbak van een theater past, zonder dat er iets van de muziek verloren gaat. Korngold ging uit van twee harpen, orgel, harmonium en veertien stuks slagwerk.” Een oud-leerling ‒ Jac van Steen is naast dirigent ook docent aan de master Orkestdirectie van het Amsterdams Conservatorium en het Koninklijk Conservatorium te den Haag – Fergus McAlpine, zelf dirigent van een ensemble voor weinig bekend werk en een zeer gewaardeerd arrangeur, heeft geholpen.”
“Hij is handig met de computer en is er in geslaagd dat eiland dat kilometers ruimte binnen het orkest inneemt terug te brengen tot een paar vierkante meter. Wij hebben twee klavieristen, zoals de Duitsers dat noemen. De een speelt celesta en keyboard, de ander piano en keyboard. Daarmee kunnen we alles maken wat Erich Korngold voor ogen stond. We hebben ook door handig te herorkestreren de drievoudige bezetting van het koper bijna overal kunnen reduceren tot een dubbele bezetting. Muziekuitgever Schott en de erven zijn heel blij met deze aanpassing, want nu is er meer kans dat ook andere theaters het stuk uitvoeren. Misschien is het een opmaat voor aanpassingen van ook andere, zeer groot bezette werken. Wozzeck van Alban Berg bijvoorbeeld, kan alleen door de heel grote huizen worden uitgevoerd.”
Muziek kan de wereld verzachten, verbeteren
“Het verhaal van de Heliane is enigszins ongewoon, maar de thematiek geenszins: liefde die alles overwint. Dat idee zou voor onze wereld nog steeds moeten gelden. Ik ben musicus geworden en gebleven, omdat ik geloof dat we muziek heel hard nodig hebben. Muziek kan de wereld verzachten, verbeteren. Dat kan met Das Wunder der Heliane.”
“Het Noord Nederlands Orkest, NNO, ken ik natuurlijk nog van vroeger, maar er zit bijna niemand meer in van mijn generatie. Van die nieuwe mensen ben ik zeer onder de indruk. Ze hebben daar zo veel nieuw talent binnengebracht. Het is een ontzettend gemotiveerde symfonische groep die zich totaal gestort heeft in deze muziek, er zich volledig in heeft ingeleefd. En ik heb veel tijd gekregen om met ze te werken. Eigenlijk hoefde ik er alleen maar een Wiener melange in te brengen, want dat is Korngold in het kwadraat, een wat ander vibrato. Ik ben er trots op dat ik dit met het NNO heb weten te bereiken.’
“Das Wunder der Heliane is een wolk van muziek, waarin Korngold het idee van de alles overwinnende liefde vertaalt naar klank. Met de hulp van solisten, koor en orkest probeer ik het publiek uit de boze buitenwereld te laten stappen en drie uur lang te laten denken dat er een betere wereld, een wereld van liefde, mogelijk is. Ik wil dat de mensen gelukkiger de zaal uit komen.”
Nederlandse Reisopera: Das Wunder der Heliane van Erich Wolfgang Korngold. Onder leiding van Jac van Steen, Parktheater Eindhoven 6 oktober, Chassétheater Breda 31 oktober 2023. Aanvang beide keren om 19.00 uur.
reisopera.nl > das-wunder-der-heliane
Lees ook op Brabant Cultureel andere artikelen over de Reisopera
© Brabant Cultureel 2023